Όταν πηγαίνεις σε ένα Φεστιβάλ έχεις να αναμετρηθείς με δύο αντιπάλους: τον πεπερασμένο χρόνο και τους πειρασμούς της πόλης. Οι προβολές αμέτρητες, πολλές φορές καλύπτουν χρονικά η μία την άλλη, ενώ πρέπει να διακτινιστείς από Λιμάνι στο Μακεδονικό και πάλι πίσω Ολύμπιον στην Αριστοτέλους,οι θεματικές των ντοκιμαντέρ να διαγκωνίζονται για την πρώτη θέση της προσοχής σου από τη μία, οι παρέες, τα τσίπουρα και οι εκλεκτές προκλήσεις του ουρανίσκου, από την άλλη. Για αυτό, όταν καλείσαι να κάνεις τη διαλογή τι θα δεις και τι όχι, λαμβάνεις όλους αυτούς τους παράγοντες υπόψιν και εύχεσαι η θεά Τύχη να σταθεί πλάι σου και να σε δικαιώσει για το ρίσκο να δεις το τάδε ντοκιμαντέρ και να αφήσεις το δείνα. Φέτος, ήταν με το μέρος μου;
Πρώτη μέρα, πρώτο ντοκιμαντέρ: “Το πορτρέτο: Ο Γιώργος Ρόρρης ζωγραφίζει τον Ευάγγελο Αβέρωφ” των Καλλιόπης Αλεξιάδου και Αντώνη Συμεωνίδη. Στο 30λεπτο ντοκιμαντέρ ακολουθούμε το ζωγράφο εντός και εκτός ατελιέ, καθώς και όλες τις εσωτερικές διεργασίες που διήλθε κατά τη δίμηνη πορεία του (μεταξύ Ιανουαρίου και Μαρτίου 2023) μέχρι να ολοκληρώσει το πορτρέτο του Ευάγγελου Αβέρωφ (1910 – 1990). Με εργαλεία – “βέλη στη φαρέτρα” του μια φωτογραφία του προσώπου, αλλά και τις εκ βαθέων συζητήσεις με πολιτικούς, ιστορικούς και φυσικά τους οικείους του που μοιράζονται μνήμες και εικόνες από τη ζωή του, προσπαθεί να προσεγγίσει, να κατανοήσει την προσωπικότητα του σπουδαίου αυτού άνδρα, ώστε να την αποτυπώσει και στον καμβά. Πέρα από το πολύ ενδιαφέρον αρχειακό υλικό (φωτογραφίες και βίντεο) από τις ημέρες και τα έργα του Ευάγγελου Αβέρωφ -που εμείς οι νεότερες γενιές είναι πολύ πιθανόν να μην έχουμε καν υπόψιν-, ξεδιπλώνονται και οι ανησυχίες και τα υπαρξιακά ερωτήματα του δημιουργού, ώστε να δώσει “λύσεις στα προβλήματα” που ανακύπτουν· και αυτά δεν είναι μόνο πως θα αποδοθεί μια σκίαση στο δεξί ζυγωματικό του εικονιζόμενου, αλλά και τι αποτέλεσμα επιδιώκεται; Να απεικονίζεται κάποιος στη δεκαετία του ‘60 (όπως στη φωτογραφία) απλά με τεχνοτροπίες του σήμερα; Ή να στέκεται κάποιος ζωντανός μπροστά σου εσαεί, όπως τα πρόσωπα του Ρέμπραντ;
Τι είναι τελικά το πορτρέτο; Ποιος ο συσχετισμός του με το εικονιζόμενο πρόσωπο; Πώς αντιπαλεύεται η επίγνωση του ότι, όσο περνάει ο καιρός, η δική του όψη θα αλλοιώνεται, θα φθείρεται, θα αλλάζει;
Μπορεί να αποτυπωθεί η ψυχή στην προσωπογραφία; Είναι το πορτρέτο ένα είδος ψυχογραφήματος του εικονιζόμενου προσώπου;
Ο Ρόρρης είναι κατηγορηματικός· “Ποιος μπορεί να είναι τόσο αλαζόνας, τόσο φιλόδοξος, ώστε να μπορέσει να εκστομίσει κάτι τέτοιο; Έτη επί ετών ψυχοθεραπείας και ψυχανάλυσης και μπορεί ούτε καν ο ίδιος ο εαυτός μας να μην έχει αναγνώσει την ψυχή του, ούτε ο ίδιος του ο ψυχαναλυτής και θα το καταφέρει ένας ζωγράφος με τις πινελιές του; Ο ζωγράφος, και μάλιστα μόνο αν είναι καλός, θα κατορθώσει να πιάσει κάτι από την αύρα του εικονιζόμενου, τίποτε παραπάνω.” και συνεχίζει: “Μια προσωπογραφία έχει περισσότερα να πει για το δημιουργό της, για το πόσο αποφασιστικός ή μη ήταν, για το γούστο του και αν διαχειρίστηκε με τόλμη τα ζητήματα που εμφανίστηκαν, παρά για τον πρωσοπογραφούμενο.”
Τη σκυτάλη από τον εκ του Μετσόβου ορμώμενο οραματιστή πήρε το “Αρμάνοι oι Βλάχοι” του Μιχάλη Καμάκα, το οποίο φώτισε πλευρές της ιστορίας των Βλαχόφωνων Ελλήνων και δη της προσφοράς τους κατά την πορεία του ελληνικού κράτους προς την ανασυγκρότηση του και όχι μόνο. Φιλοδοξία του σκηνοθέτη, όπως διευκρίνισε και ο ίδιος στο Q&A που ακολούθησε της προβολής, δεν ήταν να εξάρει την υπεροχή των Βλαχόφωνων σε σχέση τις λοιπές “φυλές” των Ελλήνων. Τουναντίον! Μέσα από το ντοκιμαντέρ του, ο Μιχάλης Καμάκας προσπάθησε να ανασκευάσει τα “κακώς κείμενα”, να άρει το υποτιμητικό φορτίο που φέρει η λέξη “βλάχος” και να την αποσυνδέσει από έννοιες, όπως αυτή του άξεστου, του χωριάτη, του απολίτιστου.
Τα σημεία του ντοκιμαντέρ που άνοιξαν νέες ατραπούς στη σκέψη και τη συνείδησή μου, είναι:
Ότι πλέον, κάθε φορά που θα περνάω από Πατησίων και Τοσίτσα και θα βλέπω την επιγραφή του Πολυτεχνείου ή όταν θα προφέρω το “ΜΙ” στο ακρωνύμιο του ΕΜΠ, θα ξέρω ότι το “Μετσόβιο” προέρχεται από το φόρο τιμής που ήθελαν να αποτίσουν στους Μετσοβίτες, Γεώργιο Αβέρωφ, Νικόλαο Στουρνάρη και Ελένη Τοσίτσα, χάρη στις ευεργεσίες των οποίων ολοκληρώθηκαν οι κατασκευές του κτιρίου.
Την -αντί απάντησης- περιγραφή του Γιάννη Μπουτάρη, όταν ερωτάται για τις μυρωδιές των παιδικών του χρόνων στο Νυμφαίο: “Εδώ η ησυχία ήταν μοναδική· άκουγες τα φύλλα να μεγαλώνουν..”
Την εκτέλεση από την Αλκυόνη του πολύ γνωστού σε όλους μας δημοτικού τραγουδιου, “Παιδιά της Σαμαρίνας”, η οποία και το διασκεύασε με το δικό της μοναδικό τρόπο, δίνοντας ξεχωριστή πνοή σε ένα ήδη πολύ συγκινητικά φορτισμένο σημείο του ντοκιμαντέρ, όπου εξηγείται η ιστορία πίσω από το τραγούδι. Ουσιαστικά, μιλά για τους Κλεφταρματωλούς από τη Σαμαρίνα που πήγαν να ενισχύσουν την εξέγερση του Μεσολογγίου, αλλά δυστυχώς ελάχιστοι γύρισαν πίσω. Πλέον, κάθε φορά που ακούω αυτό το τραγούδι θα ανατριχιάζω.
Την αποστομωτική και γεμάτη χιούμορ απάντηση του ιστορικού στο σύνθημα μιας περασμένης εποχής “Έξω οι Βλάχοι από την Αθήνα”, πως “Αν βγάλουμε τους Βλάχους από την Αθήνα, θα μείνει μόνο η Ακρόπολη και το νέφος!”. Από τα πανοραμικά πλάνα του Καλλιμάρμαρου, του Ζαππείου, της Νεοκλασικής Τριλογίας των Αθηνών, επί της οδού Πανεπιστημίου και άλλων πολλών που ανεγέρθησαν με δαπάνες Βλαχόφωνων και μετά, καταλαβαίνει κανείς πως, αν εξέλιπαν όλα αυτά από το πρόσωπο της Αθήνας, ο ιστορικός όντως δεν υπερέβαλε!
Τελευταίο κρατώ τις μαρτυρίες του Γιώργου Καραμίχου που αναβλύζουν γλύκα και αγάπη για την καταγωγή του, ενώ χαρακτηριστικά μοιράζεται: “Τα ανέκδοτα, τα αστεία συχνά μου βγαίνει να τα λέω στα βλάχικα· όμως, κανείς στον περίγυρό μου δεν τα ξέρει πια, οπότε δεν τα μιλάω τόσο πολύ πια. Μου λείπουνε.”
Άλλη μια, ακριβώς γλώσσα, πιο πολύ μια διάλεκτος –ένα διευρυμένο λεξιλόγιο, όπως σημειώνει ένας ακαδημαϊκός -που πυρήνας του ήταν το χιούμορ, χάνεται και τείνει να εξαλειφθεί πλήρως, είναι τα Καλιαρντά των τρανς. Η ακτιβίστρια, σκηνοθέτης και παραγωγός, Πάολα Ρεβενιώτη, μαζί με την κινηματογραφική της ομάδα, Paola Team Documentaries, και μέσω του ντοκιμαντέρ της “Καλιαρντά” επιχειρεί να δώσει απαντήσεις στα ερωτήματα, όπως: “Ποια ανάγκη γέννησε τα Καλιαρντά; είναι όντως γλώσσα, διάλεκτος; υπάρχουν ακόμα και σήμερα; μιλιούνται; και από ποιους και για ποιό λόγο;”
Τέλος – τέλος, έχοντας στον νου την κοινωνία του σήμερα, της πολιτικής ορθότητας, του cancel culture και όλης αυτής της ροπής στον νεο-πουριτανισμό, αλλά και το μισαλλόδοξο λόγο που είναι παντού παρών και κυρίαρχος, καθώς και τα περιστατικά βίας που έλαβαν χώρα τη βδομάδα που μας πέρασε, εδώ στη Θεσσαλονίκη, παίρνω το θάρρος να ρωτήσω “Υπάρχουν προσβλητικές λέξεις στα Καλιαρντά;”
Η Πάολα μου απαντά: “Χιούμορ. Αυτό διέπνεε τα Καλιαρντά, το χιούμορ. Όλα ήταν για την πλάκα, για το χαβαλέ, να περάσουμε καλά. Κανείς δεν προσβαλλόταν. Κατανοούσαμε τις προθέσεις, το πείραγμα. Το χρησιμοποιούσαμε ως ένα είδους αντίδοτο για αυτά που ζούσαμε.” Όσο για τα φαινόμενα βίας, μας αναφέρει: “Στη δεκαετία του ‘50, του ‘60, του ‘70 που υποτίθεται ήταν πιο συντηρητικά τα πράγματα, δεν θα συνέβαιναν αυτά. Αλλά δεν είναι και να ξαφνιαζόμαστε. Όταν στην τηλεόραση, στα social media κυριαρχεί αυτός ο λόγος, η έχθρα, το μίσος, λογικό και επόμενο δεν είναι και να αναπαράγονται τέτοιες συμπεριφορές;”. Για το τέλος, σαν ασπίδα προστασία σε κάθε είδους διάκριση, κατέγραψα το “Πουστιά μας και μαγκιά μας!!”, και όπου “πουστιά”, βάλτε ο,τι άλλο θέλετε που θεωρείτε ότι σας επικρίνουν για αυτό.
σκιαγραφώντας τη σταδιακή αλλαγή των συνθηκών
Το επόμενο πρωί (πρωί –μόνο κατ’ ευφημισμόν) του Σαββάτου μας βρίσκει στο Λιμάνι μεταξύ της αίθουσας “ΤΖΟΝ ΚΑΣΣΑΒΕΤΗΣ” και της Αποθήκης Γ’, να πρέπει να διαλέξουμε μεταξύ της εκδήλωσης – βιβλιοπαρουσίασης και του ντοκιμαντέρ “Πανελλήνιον” σε σενάριο και σκηνοθεσία του Σπύρου Μαντζαβίνου και του Κώστα Αντάραχα, το οποίο και έφυγε από το Φεστιβάλ με τρία βραβεία, αυτό του Ελληνικού Κέντρου Κινηματογράφου (εξ ημισείας με τη συγκινητική “Λεσβία” της Τζέλης Χατζηδημητρίου), το ειδικό βραβείο της Επιτροπής Νεότητας Φοιτητών Πανεπιστημίων Θεσσαλονίκης και το βραβείο της Πανελλήνιας Ένωσης Κριτικών Κινηματογράφου.
Τελικά, με κέρδισε το πρώτο και το πολύ ενδιαφέρον βιβλίο “Μισός αιώνας εκλογές – Συζητώντας για τις αναμετρήσεις της Μεταπολίτευσης” (από τις εκδόσεις Πόλις), σε επιμέλεια των Πέτρου Ιωαννίδη και Ηλία Τσαουσάκη, αλλά και οι πολλά υποσχόμενες παρουσίες της Άννας Ευθυμίου, του Σωκράτη Φάμελλο, του Παύλου Γερουλάνου και της Έφης Αχτσιόγλου, ενώ τη συζήτηση συντόνιζε η Ράνια Τζίμα. Ουσιαστικά, πρόκειται για μια συνέχεια των 17 podcast, όπου αναλύονταν οι εκλογικές αναμετρήσεις της Μεταπολίτευσης, αναφορικά με τους τρόπους, με τους οποίους σημάδεψε την πολιτική ιστορία της χώρας η καθεμία από αυτές. Ειδικότερη μνεία πρέπει να γίνει στο γεγονός ότι πυρήνα αυτού του πονήματος συνιστούν οι μακροσκελείς συζητήσεις των δύο επιμελητών με τον αείμνηστο Ηλία Νικολακόπουλο, ο οποίος υπήρξε και επιστημονικός υπεύθυνος του εγχειρήματος.
Τα ενδιαφέροντα ερωτήματα που τέθηκαν και έμειναν ανοιχτά προς περαιτέρω σκέψη είναι: “Ποια τα όρια της δημοκρατίας μιας χώρας, αναφορικά με τις εξωγενείς από την Ευρωπαϊκή Ένωση, αλλά και εσωτερικές πιέσεις που δέχεται σε καιρούς κρίσης (οικονομικής και όχι μόνο) ένα κράτος – μέλος στη λήψη αποφάσεων; Μπορεί να υπάρξει συμμετοχή στο ευρώ χωρίς λιτότητα; Πως θα ανατραπεί όλο αυτό το κλίμα δυσπιστίας και αμφισβήτησης των δημοκρατικών θεσμών;”
Για τα όρια των κυβερνητικών παρεμβάσεων στην ιδιωτική οικονομία και κατ’ επέκταση στη σώρευση ή μη ιδιωτικών αποταμιεύσεων, ως αντιστάθμισμα της επιβληθείσας φορολογίας, μας μίλησε στην ευρωπαϊκή πρεμιέρα του ντοκιμαντέρ της, “Finding the Money”, η σκηνοθέτης Μάρεν Πόιτρας. Η Πόιτρας ακολουθεί κατά πόδας την δαιμόνια και άκρως επικοινωνιακή Στέφανι Κέλτον, η οποία υπήρξε και επικεφαλής οικονομολόγος του γερουσιαστή Μπέρνι Σάντερς. Μια ομάδα οικονομολόγων μας παρουσιάζει μια “αιρετική” -για τους κοινούς οικονομολόγους- οικονομική θεωρία, τη Σύγχρονη Νομισματική Θεωρία (ΣΝT), ενώ διασαφηνίζουν την ιστορία της γέννησης του χρήματος, της φορολογίας και εν γένει όλων αυτών συστημάτων. Τέλος, προτείνει λύσεις αντιμετώπισης των μεγαλύτερων προκλήσεων του 21ου αιώνα, όπως η κλιματική αλλαγή μέχρι και η ανισότητα. με απώτερο στόχο την ενδυνάμωση δημοκρατιών σε όλο τον κόσμο.
Από την αίθουσα του Ολύμπιον, σίγουρα έφυγα ζαλισμένη από το Ολύμπιον το μεσημέρι της Κυριακής από τον καταιγισμό όλων αυτών νέων, ανατρεπτικών, πληροφοριών, αλλά σίγουρα πλήρης, με σποράκια αμφισβήτησης να έχουν φυτευθεί μέσα μου και να αναμένουν πιο ενδελεχείς έρευνες, μέχρι να καταλήξουν ως θιασώτες ή σκεπτικιστές της θεωρίας αυτής.
Δεν θα μπορούσαμε να φύγουμε από το λιμάνι αν δεν βλέπαμε το “INSIDE” το μεγάλων διαστάσεων καλλιτεχνικό πείραμα, τη θεατρική εγκατάσταση του Δημήτρη Παπαϊωάννου με θέμα την την καθημερινή μας επιστροφή στο σπίτι μέσα από αμέτρητους συνδυασμούς και επιστρώσεις που ενσαρκώνουν οι τριάντα ερμηνευτές με μια απλή σειρά επαναλαμβανανόμενων, πανομοιότυπων κινήσεων. Ωστόσο, αυτό που είχε περισσότερο ενδιαφέρον και από το ίδιο το INSIDE, είναι η παράλληλη video- εγκατάσταση με τίτλο “BACKSIDE”, όπου ουσιαστικά είναι ένα φιλμ-καταγραφή των μυστικών μηχανισμών του INSIDE που γύρισε και μόνταρε ο Δημήτρης Παπαϊωάννου, κατά της διάρκεια των παρασκηνίων της μαραθώνιας εξάωρης παράστασης.
Για την ιστορία, τα βραβεία του 26ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης έχουν ως εξής:
ΔΙΕΘΝΕΣ ΔΙΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟ ΤΜΗΜΑ
Χρυσός Αλέξανδρος: Ο Κλεμμένος Πλανήτης μου της Φαραχνάζ Σαριφί
Αργυρός Αλέξανδρος: Δάσος της Λίντια Ντούντα
Ειδική Μνεία: Αδέσποτα Κορμιά της Ελίνας Ψύκου
ΔΙΕΘΝΕΣ ΔΙΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟ NEWCOMERS
Χρυσός Αλέξανδρος – Δημήτρης Εϊπίδης: Ποτήρι, Μισογεμάτη Ζωή του Ροχίερ Κάπερς
Αργυρός Αλέξανδρος: Δράκοι Εναντίον Δαιμόνων της Καμίλα Μάγκιντ
Ειδική Μνεία: Tack της Βάνιας Τέρνερ
ΒΡΑΒΕΙΑ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΔΙΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΥ >>FILM FORWARD
Χρυσός Αλέξανδρος: Ρέες της Λόλα Αρίας
Αργυρός Αλέξανδρος: Γραμμές της Επιθυμίας του Τζουλς Ρόσκαμ
Ειδική Μνεία: Avant-Drag! του Φιλ Ιερόπουλου
ΒΡΑΒΕΙΟ MERMAID
Βραβείο Mermaid: Ρέες της Λόλα Αρίας
Ειδική Μνεία Mermaid: Λεσβία της Τζέλης Χατζηδημητρίου
IMMERSIVE: ALL AROUND CINEMA
Χρυσός Αλέξανδρος: Αυτοκράτορας των Μαριόν Μπουρζέ και Ιλάν Τζ. Κόεν
Ειδική Μνεία: Νωπές αναμνήσεις: Το Βλέμμα των Βολοντόμιρ Κολμπάσα και Οντρέι Μοράβεκ
ΒΡΑΒΕΙΑ PODCAST
Βραβείο Podcast: Δεν Υπήρχε Ποτέ “Φαέθων” των Μάγιας Φιλιπποπούλου, Ευφροσύνης Κυριαζή
Ειδική Μνεία Podcast: Ακου το Ποτάμι της Νατάσσας Μπλάτσιου
Βραβείο Podcast σε Ανάπτυξη iMEdD: The End της Νάντια Μέχντι
Βραβείο ENS Louis Lumière – Γαλλικό Ινστιτού́το Ελλάδος για Ανερχό́μενο Δημιουργό́ Ηχητικού́ Ντοκιμαντέ́ρ: Ο Κολόμπρος της Κωνσταντίνας Σταυροπούλου
ΒΡΑΒΕΙΟ ΠΡΟΣΒΑΣΙΜΟΤΗΤΑΣ
Βραβείο Προσβασιμότητας: Λώξη των Δημήτρη Ζάχου και Θανάση Καφετζή
ΒΡΑΒΕΙΟ ΕΡΤ
Βραβείο ΕΡΤ: Tack της Βάνιας Τέρνερ
ΒΡΑΒΕΙΟ ΕΚΚ ΠΡΩΤΟΕΜΦΑΝΙΖΟΜΕΝΟΥ/ΗΣ ΕΛΛΗΝΑ/ΙΔΑΣ ΣΚΗΝΟΘΕΤΗ
Εξ ημισείας στους Σπύρο Μαντζαβίνο και Κώστα Αντάραχα για το “Πανελλήνιον” και στην Τζέλη Χατζηδημητρίου για τη “Λεσβία”
ΒΡΑΒΕΙΑ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΝΕΟΤΗΤΑΣ ΦΟΙΤΗΤΩΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΩΝ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
Καλύτερη Ταινία: Tack της Βάνιας Τέρνερ
Ειδικό Βραβείο: Πανελλήνιον των Σπύρου Μαντζαβίνου και Κώστα Αντάραχα
ΒΡΑΒΕΙΑ FIPRESCI
Βραβείο Fipresci Διεθνές Διαγωνιστικό Μεγάλου Μήκους: Ο Κλεμμένος Πλανήτης μου της Φαραχνάζ Σαριφί
Βραβείο Fipresci Ελληνικής Ταινίας στο Επίσημο Πρόγραμμα: Tack της Βάνιας Τέρνερ
ΒΡΑΒΕΙΟ ΠΕΚΚ
Πανελλήνιον των Σπύρου Μαντζαβίνου και Κώστα Αντάραχα
ΒΡΑΒΕΙΑ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΑΜΝΗΣΤΙΑΣ
Βραβείο Διεθνούς Αμνηστίας: Οσα Αφήσαμε Πίσω του Μάτσεκ Χαμέλα
Ειδική Μνεία Διεθνούς Αμνηστίας: Αδέσποτα Κορμιά της Ελίνας Ψύκου
ΒΡΑΒΕΙΟ WWF ΕΛΛΑΣ
WWF Greece Award: Νυχτερινά των Ανιρμπαν Ντούτα και Ανούπαμα Σρινιβάσαν
ΒΡΑΒΕΙΟ WIFT GR
WIFT GR Award: Tack της Βάνιας Τέρνερ
ΒΡΑΒΕΙΟ ΚΟΙΝΟΥ
Βραβείο Κοινού Fischer σε ελληνική ταινία άνω των 50′: Αζήτητοι της Μαριάννας Οικονόμου
Βραβείο Κοινού Fischer σε ελληνική ταινία κάτω των 50′: Αποχαιρετισμός: Ξαφνικά η Μνήμη Αρχισε να Θυμάται της Αντας Πίτσου
Βραβείο Κοινού Fischer “Peter Wintonick” σε διεθνή ταινία άνω των 50′: Σάουντρακ για ένα Πραξικόπημα του Γιόχαν Γριμονπρές
Βραβείο Κοινού Fischer σε διεθνή ταινία κάτω των 50′: Το Τελευταίο Τραγούδι της Καμπούλ των Κέβιν Μακντόναλντ και Ρούχι Χαμίντ
Βραβείο Κοινού Fischer Platform+: Το Κομμάτι που Λείπει του Αγγελου Τσάτση
