του Δημήτρη Καλαντζή.
Μετά τον εμφύλιο πόλεμο η Ελλάδα βιώνει την πρωτοφανή μετακίνηση πληθυσμών από την περιφέρεια στην Αθήνα. Η αναιμική πρωτεύουσα καλείται να στεγάσει τους εσωτερικούς μετανάστες, αλλοιώνοντας για πάντα την ιστορική της ταυτότητα. Στη θέση των νεοκλασικών κτηρίων και των οθωμανικών αυλών, ορθώνονται σχεδόν πανομοιότυπες πολυκατοικίες που διαμορφώνουν νέες σχέσεις ανάμεσα στους ανθρώπους. Το βιοτικό επίπεδο βελτιώνεται στην Αθήνα, ταυτόχρονα όμως εμφανίζονται νέοι κοινωνικοί διαχωρισμοί με το «μοντέρνο» να αφορά τελικά σε ένα μικρό μέρος της αστικής ζωής.
Η εξαιρετικά ενδιαφέρουσα έκθεση «Αστυγραφία – Urbanography» που παρουσιάζει η Εθνική Πινακοθήκη παρακολουθεί αυτές τις τρεις δεκαετίες ραγδαίου μετασχηματισμού της μεταπολεμικής Ελλάδας, συνδυάζοντας εικαστικές τέχνες – ζωγραφική, γλυπτική, χαρακτική, εγκαταστάσεις, φωτογραφία, σχέδια, αφίσες και αποσπάσματα από τον δημοφιλή ελληνικό κινηματογράφο της εποχής.
Τα έργα των 78 δημιουργών που περιλαμβάνονται στην «Αστυγραφία» ερμηνεύουν τις αλλαγές που συμβαίνουν στο αστικό τοπίο, την ανθρωπογεωγραφία, τη διασύνδεση ανθρώπων και περιβάλλοντος, παρελθόντος, παρόντος και «μοντέρνου». Η πόλη γίνεται το σκηνικό για να επιλέξουν οι δημιουργοί την οπτική γωνία που θα ορίσει το κάδρο τους, με ρεαλισμό, μνήμη και επιθυμία.
Η επιμελήτρια της έκθεσης και διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης Συραγώ Τσιάρα σημειώνει για την «Αστυγραφία»:
Η πόλη αλλάζει και μαζί της αλλάζουν και οι άνθρωποι. Γίνεται πεδίο συγκρότησης νέων ταυτοτήτων για εσωτερικούς και εξωτερικούς μετανάστες, αγκαλιά και καταφύγιο, τόπος συνάντησης και επιθυμίας, αλλά και μηχανισμός αποξένωσης, απόρριψης, μαζικοποίησης και περιθωριοποίησης.
Κατά τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες ο λαϊκός κινηματογράφος ηθογραφίας γνωρίζει ιδιαίτερη άνθηση. Καθίσταται ένα δημοφιλές και φτηνό μέσο διασκέδασης με ευρύτατη διάδοση τόσο στα αστικά κέντρα όσο και στην περιφέρεια και γίνεται ένα από τα ιδιαίτερα γνωρίσματα του σύγχρονου τρόπου ζωής. Αν και κατακρίθηκαν για στερεοτυπική αφέλεια, προσκόλληση στα πάθη του ιδιωτικού βίου και απουσία κριτικής εμβάθυνσης, οι ελληνικές ταινίες του ’50 και του ’60, ακριβώς λόγω της αποδοχής και της διείσδυσης που είχαν στην κοινωνία, λειτούργησαν ιστορικά ως επιδραστικοί δίαυλοι εκσυγχρονισμού. Εισήγαγαν και διέδωσαν νέες αντιλήψεις για τις σχέσεις ανάμεσα στα φύλα, την οικογένεια και την κοινωνία, επηρέασαν καταναλωτικά πρότυπα, ατομικές και συλλογικές συμπεριφορές, σκιαγράφησαν τους όρους συμβίωσης στο κέντρο, τη γειτονιά και την πολυκατοικία.
Η έκθεση «Αστυγραφία» χωρίζεται σε 7 ενότητες:
1. Σκηνογραφία
Οι καλλιτέχνες ερμηνεύουν τις αλλαγές που συμβαίνουν στο αστικό τοπίο. Αρχικά κυριαρχεί η νοσταλγία, οι στερεοτυπικές ή εξιδανικευτικές αφηγήσεις μιας ιδιαίτερης αστικής ταυτότητας που αλλοιώνεται μαζί με τα νεοκλασικά σπίτια που καταπίνουν οι οικοδομές, ενώ η τέχνη προσπαθεί να διασώσει την πόλη που εξαφανίζεται.
2. Νοσταλγία
Ορισμένοι καλλιτέχνες επικεντρώνονται στη νοσταλγία της πόλης που χάνεται, την ειδυλλιακή αναπόληση της επιθυμητής πόλης. Το βλέμμα άλλων στρέφεται στο θελκτικό και πολύβουο μητροπολιτικό κέντρο. Οι γειτονιές, οι προσφυγικοί συνοικισμοί, η ιδιοκατασκευή, η ανοικοδόμηση και η αντιπαροχή διευρύνουν το κάδρο. Η ανάδυση της αστικής κουλτούρας και η άνοδος του βιοτικού επιπέδου διαμορφώνουν την κοινωνία του θεάματος, της ψυχαγωγίας και της κατανάλωσης.
3. Γιαπί
Το γιαπί συνοψίζει την κομβική εικόνα της αλλαγής στην πόλη.Η καθ’ ύψος ανάπτυξη αλλάζει το τοπίο, την κλίμακα, τη σχέση του κατοίκου και του διαβάτη με το δομημένο περιβάλλον, ενώ η εργολαβία και η αντιπαροχή σφραγίζουν την ιστορία της αστικής ανάπτυξης. Καθώς χτίζονται οι πολυκατοικίες, οι καλλιτέχνες ανακαλύπτουν ένα νέο εικαστικό πεδίο για τη μελέτη της σύνθεσης, την επεξεργασία του χώρου και της ανθρώπινης μορφής. Ο φακός στρέφεται από τη μεγάλη εικόνα στις καθημερινές ιστορίες των εργατών της οικοδομής δημιουργώντας νέες αφηγήσεις για τις συναντήσεις των σωμάτων στον χώρο και τον χρόνο.
4. Κοντινό πλάνο
Ο μικρόκοσμος της καθημερινής ζωής, η οργάνωση του ιδιωτικού χώρου, η σχέση του μέσα με το έξω αποτελούν προνομιακά πεδία για μια θεματογραφία που εξελίσσεται, ενώ η πόλη αλλάζει. Ο ρυθμός της προσωπικής ζωής επηρεάζεται από τις μετακινήσεις προς το αστικό κέντρο, αλλά και από τις απαιτήσεις της ζωής της πόλης. Τόσο εκείνοι που φεύγουν για το εξωτερικό όσο και εκείνοι που μεταναστεύουν από την επαρχία στα αστικά κέντρα συμβάλλουν με τον τρόπο τους στο βίωμα της πόλης.
5. Θέαμα
Τόποι μαζικής συνάθροισης, όπως το γήπεδο, αποκτούν σημασία όχι μόνο στην κουλτούρα της διάθεσης του ελεύθερου χρόνου, αλλά και στο αίσθημα του συνανήκειν. Οι τρόποι διασκέδασης, τα θεάματα και οι καταναλωτικές συμπεριφορές εμπλουτίζονται και διαφοροποιούνται. Μέσα από την απεικόνιση σκηνών εργασίας, διακοπών και διασκέδασης έχουμε την ευκαιρία να παρατηρήσουμε την κοινωνική διάσταση της θεματογραφίας που ο κάθε καλλιτέχνης επιλέγει να μελετήσει, αλλά και τη χορογραφία των ανθρώπινων κινήσεων στον δημόσιο χώρο. Τα θέλγητρα της πόλης επιφέρουν αλλαγές στα πρότυπα και επηρεάζουν την εικόνα του σώματος.
6. Όνειρα και συγκρούσεις
Κατά τη δεκαετία του 1960 αναδεικνύεται η ρεαλιστική πρόθεση ορισμένων δημιουργών να επισημάνουν τα προβλήματα και τις αντιθέσεις της καθημερινής ζωής στη μεγαλούπολη με κριτική ματιά. Εξαιρετικό εικαστικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι εκδοχές απεικόνισης των ενδιάμεσων χώρων ανάμεσα στον δημόσιο και τον ιδιωτικό, όπως είναι η βεράντα, το κατώφλι, η οπίσθια όψη των οικοδομών, η σκάλα, η θέα από το παράθυρο, η βιτρίνα, εκεί που συναντιούνται το μέσα με το έξω, για να μας αποκαλύψουν το πώς βιώνεται η πόλη από άτομα και ομάδες διαφορετικού φύλου και κοινωνικής προέλευσης.
7. Υλικότητες
Κατά τη δεκαετία του 1970 η υλικότητα αποκτά καινούργιο νόημα στο έργο καλλιτεχνών που πραγματεύονται την εννοιολογική πτυχή του αστικού βιώματος. Οι προσδοκίες, οι διαψεύσεις, οι συγκρούσεις και οι διεκδικήσεις έχουν υλικό βάρος, αφήνουν το ίχνος τους όχι μόνο στον δρόμο αλλά και στην επιφάνεια του καμβά, αιχμαλωτίζονται από τον φακό, χαράσσονται στο ξύλο, σχεδιάζονται ή τυπώνονται στο χαρτί, αναπτύσσονται στον χώρο, τροφοδοτούν τα όνειρα, τις διεκδικήσεις και τη φαντασία μας.
Δημιουργοί: Ιωάννης Αβραμίδης, Θεόδωρος Αγγελόπουλος, Θεόδωρος Αδαμόπουλος, Αλέκος Αλεξανδράκης, Αχιλλέας Απέργης, Μίνως Αργυράκης, Μιχάλης Αρφαράς, Αγήνωρ Αστεριάδης, Γεώργιος Βακιρτζής, Σπύρος Βασιλείου, Γιώργος Βελισσαρίδης, Λουκάς Βενετούλιας, Νικόλαος Βεντούρας, Παντελής Βούλγαρης, Ανδρέας Βουρλούμης, Γιάννης Γαΐτης, Δανιήλ Γουναρίδης, Γρηγόρης Γρηγορίου, Δανιήλ (Παναγόπουλος), Ντίνος Δημόπουλος, Διαμαντής Διαμαντόπουλος, Κλεοπάτρα Δίγκα, Νίκος Εγγονόπουλος, Γιώργος Ιωάννου, Μιχάλης Κακογιάννης, Λευτέρης Κανακάκις, Βλάσης Κανιάρης, Χρήστος Καπράλος, Νίκη Καραγάτση, Στέλιος Κασιμάτης, Τάκης Κατσουλίδης, Νίκος Κεσσανλής, Κλέαρχος Κονιτσιώτης, Δημοσθένης Κοκκινίδης, Αλέκος Κοντόπουλος, Αλέξανδρος Κορογιαννάκης, Νίκος Κούνδουρος, Πάνος Κουτρουμπούσης, Αριστέα Κριτσωτάκη, Γιώργος Λαζόγκας, Γιούλικα Λακερίδου, Κωνσταντίνος Μαλάμος, Ροβήρος Μανθούλης, Γεώργιος Μανουσάκης, Τώνια Μαρκετάκη, Δημήτρης Μεγαλίδης, Γιάννης Μιγάδης, Γιάννης Μίχας, Γιάννης Μόραλης, Χρόνης Μπότσογλου, Εύα Μπουλγουρά, Δημήτρης Μυταράς, Νίκος Νικολαΐδης, Ίρα Οικονομίδου, Κλεάνθης Παντιάς, Ρένα Παπασπύρου, Γιώργος Παραλής, Μαρία Πλυτά, Χρύσα Ρωμανού, Αλέκος Σακελλάριος, Γιώργος Σκαλενάκης, Δήμος (Δημοσθένης) Σκουλάκης, Βασίλης Σπεράντζας, Γιάννης Σπυρόπουλος, Άσπα Στασινοπούλου, Δημήτρης Σταύρακας, Παύλος Τάσιος, Τάσσος (Αλεβίζος Αναστάσιος), Παναγιώτης Τέτσης, Γιώργος Τζαβέλλας, Γεώργιος Τούγιας, Γιάννης Τσαρούχης, Αλέκος Φασιανός, Κώστας Φέρρης, Δημήτρης Χαρισιάδης, Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας, Μαρία Χρουσάκη, Γιάννης Ψυχοπαίδης.
Σύλληψη – Επιμέλεια: Συραγώ Τσιάρα
Συμβολή στην Έρευνα: Έφη Αγαθονίκου, Ελπινίκη Μεϊντάνη, Κατερίνα Ταβαντζή, Άρτεμις Ζερβού, Μαρία Κομνηνού, Ιουλία Μέρμηγκα
Μουσειογραφική Μελέτη: Μαρία Μανέτα
Συντονισμός Παραγωγής: Ειρήνη Σάπκα
Σε συνεργασία με την Ταινιοθήκη της Ελλάδος
Με την υποστήριξη του Ελληνικού Κέντρου Κινηματογράφου
Εθνική Πινακοθήκη – Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου
Βασ. Κωνσταντίνου 50, Αθήνα | www.nationalgallery.gr
Κεντρικό Κτήριο – Αίθουσα Περιοδικών Εκθέσεων
Η έκθεση ολοκληρώνεται στις 3 Μαρτίου 2024.
