Το καλοκαίρι έρχονται στη χώρα μας χιλιάδες τουρίστες απ’ όλο τον κόσμο. Οι περισσότεροι από αυτούς επισκέπτονται με δέος τους αρχαιολογικούς μας χώρους και τα μουσεία μας. Το ίδιο όμως κάνουμε κι εμείς όταν πηγαίνουμε σε κάποιο μέρος που δεν έχουμε ξαναπάει και υπάρχει κάτι ενδιαφέρον να δούμε.
Ορμώμενος λοιπόν από το γεγονός ότι αυτοί οι αρχαιολογικοί χώροι, τρόπον τινά, το καλοκαίρι είναι δημοφιλείς, σκέφτηκα ότι θα είχε ενδιαφέρον να παραθέσω κάποιες πληροφορίες σχετικά με τα μαλλιά στην αρχαιότητα, εστιάζοντας στην Αρχαία Ελλάδα.
Υπάρχουν πολλές πληροφορίες που έχουν συλλεχθεί από αρχαία κείμενα, αγάλματα, γλυπτά, αγγειογραφίες, κτερίσματα τάφων κ.α.. Προσωπικά συλλέγω συνεχώς πληροφορίες για το θέμα αυτό, από βιβλία, άρθρα, μουσεία και εκθέσεις – πριν μερικά χρόνια υπήρξε μια ενδιαφέρουσα έκθεση στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης με θέμα το Κάλλος.
Η λέξη κόμη, με βάση το λεξικό του Μπαμπινιώτη, στην Αρχαία Ελλάδα σήμαινε “μαλλιά”. Και πιο συγκεκριμένα “περιποιημένα μαλλιά”, διότι κομώ (το ω με περισπωμένη) σήμαινε περιποιούμαι. Ανάλογα και η λέξη γηροκομώ, που σημαίνει περιποιούμαι ηλικιωμένο. Επίσης κωμμώ, ονομάζονταν η ιέρεια που φρόντιζε το άγαλμα της Θεάς Αθηνάς στον Παρθενώνα. Από το κομμώ που σημαίνει καλλωπίζω, περιποιούμαι προκύπτουν τα παράγωγα κόμμωση, κομμωτήριο κ.α.
Από τους αρχαίους χρόνους, άνδρες και γυναίκες φρόντιζαν, περιποιούνταν, καλλώπιζαν, τα μαλλιά τους. Τα περιποιημένα μαλλιά και για τα δύο φύλα ήταν σύμβολο τόσο της ανώτερης κοινωνικής τάξης, όσο και της ευγενικής καταγωγής. Με τα μαλλιά συνδέονται διάφοροι συμβολισμοί και δοξασίες.
Οι αρχαίοι (άνδρες), από τη μινωική εποχή έως και την εποχή των Περσικών Πολέμων είχαν κυρίως μακριά μαλλιά και γενειάδες. Αργότερα η τάση άλλαξε και άρχισαν οι άνδρες να κόβουν τα μαλλιά τους.
Πολλοί έφηβοι έκοβαν τα μαλλιά τους και τα αφιέρωναν στον Απόλλωνα.
Συχνά όταν πέθαινε ένας άνθρωπος οι συγγενείς του να κόβουν τα μαλλιά του και αφού τα έκαναν πλεξούδες τα έβαζαν μαζί με τον νεκρό για τα τα πάρει μαζί του στον άλλο κόσμο. Άλλες φορές όταν πέθαινε κάποιος αγαπημένος φίλος τους, έκοβαν τα μαλλιά τους και τα έριχναν στη νεκρική φωτιά.
Για τις γυναίκες το πιο σημαντικό κομμάτι της περιποίησης ήταν το χτένισμα και μετά το χρώμα. Το κούρεμα δεν ήταν σημαντικό. Περιποιούνταν τα μαλλιά τους στα σπίτια τους με την βοήθεια των δούλων τους ή ακόμη και μαζί με τις φίλες τους αν και υπήρχαν και κάποιες επαγγελματίες κομμώτριες, οι λεγόμενες τριχοβάτριες.
Οι γυναίκες έφτιαχναν τα μαλλιά τους σε μπούκλες ή κοτσίδες, τις οποίες έδεναν συχνά σαν στεφάνη γύρω από το κεφάλι. Άλλες φορές έφτιαχναν χοντρές κοτσίδες που τις άφηναν να πέφτουν πάνω στον κορμό ή τον αυχένα τους. Χαρακτηριστική εικόνα αυτής της κόμμωσης βλέπουμε στις Καρυάτιδες, οι οποίες παριστάνουν κόρες ευγενών. Συνήθως τα νεαρά κορίτσια άφηναν τα μαλλιά ξέπλεκα στους ώμους και αργότερα όσο μεγάλωναν και κυρίως μετά το γάμο τα έπλεκαν και τα μάζευαν σε κότσους. Πάνω σε αγάλματα και αγγεία μπορεί κανείς να δει ένα σωρό περίτεχνα χτενίσματα. Πολλοί κομμωτές της σημερινής εποχής έχουν εμπνευστεί τις δημιουργίες τους από αυτά.
Για την περιποίηση των μαλλιών χρησιμοποιούσαν διάφορα εργαλεία (χτένες, ψαλίδια, ξυράφια) που έχουν βρεθεί σε ανασκαφές. Οι χτένες ήταν συχνά ξύλινες ή από ελεφαντοστούν ή μεταλλικές, συχνά με περίτεχνα σχέδια στη λαβή τους. Τις μπούκλες και το κατσάρωμα τα έκαναν με τη βοήθεια ειδικών εργαλείων, τους καλαμιστήρες, φτιαγμένους από μέταλλο, τους οποίους ζέσταιναν στη φωτιά.
Επίσης χρησιμοποιούσαν διάφορα έλαια, εκχυλίσματα και αρώματα. Το εκχύλισμα από φύλλα δάφνης έκανε τα μαλλιά στιλπνά και τα έκανε να μυρίζουν όμορφα. Υπήρχε μέχρι και συνταγή για την τριχόπτωση, την ελαστικότητα.
Όσο για το χρώμα, παρόλο που δεν είχαν τις δυνατότητες να φτιάξουν τις αποχρώσεις που βρίσκουμε σήμερα με τις σύγχρονες βαφές, χρησιμοποιώντας μίξεις ορυκτών και φυσικών υλικών κατάφερναν να βάψουμε τα μαλλιά με χρώματα που επιθυμούσαν. Χρησιμοποιούσαν από λαχανικά, καρπούς, φυτά μέχρι ορυκτά. Συχνά, όπως αποδείχτηκε αργότερα κάποια από τα υλικά που χρησιμοποιούσαν, όπως ο μόλυβδος ήταν εξαιρετικά επικίνδυνα. Το ποιο γνωστό υλικό, το οποίο το χρησιμοποιούμε ως σήμερα είναι η χέννα.
Η διακόσμηση γίνονταν με διάφορες κορδέλες ή υφάσματα ή λουλούδια και διαδήματα ή κοσμήματα για τις πιο εύπορες γυναίκες. Έχουν βρεθεί πολλά στολίδια για τα μαλλιά στις διάφορες ανασκαφές τα οποία είχαν εναποτεθεί ως κτερίσματα σε τάφους. Στέκες από διάφορα πολύτιμα υλικά (χρυσό ή ασήμι), στολισμένες με μαργαριτάρια ή πολύτιμες πέτρες. Διαδήματα από φύλλα χρυσού και χάνδρες. Κοσμήματα σε σχήμα σπείρας που συγκρατούσαν τους βόστρυχους των μαλλιών, που ονομάζονταν σφηκωτήρες
Οι δούλες είχαν συνήθως κοντά μαλλιά. Τα μακριά μαλλιά ήταν προνόμιο ή των πλουσίων όπως αναφέραμε, σε κάθε περίπτωση όμως των ελεύθερων γυναικών.
Οι δούλες αλλά και οι άνδρες δούλοι είχαν συνήθως κοντά ή ατημέλητα μαλλιά. Αυτό δήλωνε την κοινωνική τους θέση, τη φτώχεια ή ακόμη και ψυχική διαταραχή. Αυτό συνέχισε να ισχύει μέσα από τους αιώνες μέχρι και σήμερα.
Στην αρχαιότητα τα περιποιημένα μαλλιά δήλωναν ένα άτομο που είχε μεγάλη άνεση χρόνου για να μπορεί να περιποιηθεί τα μαλλιά του. Αργότερα, ακόμη και στον μοντέρνο κόσμο, τα χτενισμένα μαλλιά δηλώνουν οικονομική άνεση.
Ένας ακόμη λόγος για να κόψει μια γυναίκα τα μαλλιά της ήταν το πένθος, ειδικά όταν πενθούσαν ένα δικό τους πρόσωπο.
Και για τους άνδρες η περιποίηση των μαλλιών ήταν σημαντική και για αυτό τον λόγο πήγαιναν σε κουρεία. Οι κουρείς χρησιμοποιούσαν ξυράφια, ψαλίδα και καθρέπτες, η οποίοι ήταν πολύ καλά γυαλισμένα χάλκινα κάτοπτρα. Το κουρείο εκείνη την εποχή ήταν σημείο συνάντησης και ευκαιρία για πολιτικές και κοινωνικές συζητήσεις.
Το κεφάλι είναι το κορυφαίο σημείο του σώματος και της σοφίας, οπότε τα μαλλιά θεωρούνταν το υπέρτατο διακοσμητικό. Ακόμη και στις ημέρες μας, οι περισσότεροι από εμάς δίνουμε μεγάλη σημασία στην περιποίηση και διακόσμηση των μαλλιών μας. Προσωπικά, όπως αναλύω και στο άρθρο “Κόμης Εγκώμιον”, βλέπω και αντιμετωπίζω τα μαλλιά ως το αιώνιο φόρεμα σας, μοναδικό για τον καθένα και σημαντικό να είναι φτιαγμένο στο γούστο και τα μέτρα του έτσι ώστε να βελτιώνεται η ψυχολογία σας.
