Ακόμη κι αν κάποιος δεν έχει παιδιά, είναι αδύνατο να μην τον έχει παρασύρει η φρενίτιδα που προκάλεσε και συνεχίζει να προκαλεί εδώ και μια δεκαετία η ταινία της Disney Frozen (Ψυχρά κι Ανάποδα). Τσάντες, παγούρια, αποκριάτικες στολές, ξανθιές περούκες, τετράδια, μαρκαδόροι· όλα κατακλυσμένα από τη φιγούρα της Elsa, της πριγκίπισσας από τον βορρά, αλλά και της Anna, της μικρής αδερφής της, και του γλυκύτατου Olaf, που σου ζεσταίνει την καρδιά παρότι είναι φτιαγμένος από χιόνι.
Ποια μηνύματα που απευθύνονται σε μικρούς και μεγάλους κρύβονται πίσω από την επιφανειακή πλοκή; Τι εκπλήξεις μας επιφυλάσσουν οι χαρακτήρες και οι δυναμικές που αναπτύσσονται μεταξύ τους;
Η πρώτη παρατήρηση που κάνει κάποιος είναι ότι στο επίκεντρο της αφήγησης δεν βρίσκεται ακόμη ένα ρομαντικό ειδύλλιο αλλά οι σχέσεις μεταξύ δύο αδελφών, οι οποίες δοκιμάζονται λόγω των υπερδυνάμεων της Elsa, που είναι επικίνδυνες για την Anna.
Ο πρόωρος χαμός των γονιών τους αναγκάζει την Elsa κατά την ενηλικίωσή της να αναλάβει χρέη βασίλισσας στο βασίλειο του Αρεντέλ. Όμως ένα απρόσμενο συμβάν θα οδηγήσει την Elsa να απομονωθεί στα βουνά, προκειμένου να προστατέψει την αδερφή της και τους υπηκόους της από τις ολοένα και αυξανόμενες δυνάμεις της που είναι ικανές να παγώνουν τα πάντα.
Αυτό, ωστόσο, θα επιφέρει αντίθετα αποτελέσματα. Η θλίψη και ο ανεξέλεγκτος φόβος της ότι θα εξελιχθεί σε τέρας και θα βλάψει ό,τι πολυτιμότερο έχει στον κόσμο –την αδερφή της και τον λαό του Αρεντέλ– προκαλεί έναν αιώνιο χειμώνα στο βασίλειο.
Η ατρόμητη και αισιόδοξη Anna, οδηγούμενη από την αγάπη για την αδερφή της, δεν διστάζει να εμπλακεί στις πιο παρακινδυνευμένες περιπέτειες προκειμένου να σώσει την Elsa αλλά και το βασίλειο του Αρεντέλ. Συνοδοιπόροι και συμπαραστάτες σε αυτό το επικό ταξίδι ο βουνίσιος, τραχύςμα καλόκαρδος Kristoff, ο πιστός του τάρανδος Sven και ο τρελιάρης και χαριτωμένα αφελής (πολλές φορές ξεχνάει την εφήμερη φτιαξιά του από χιόνι)χιονάνθρωπος Olaf.
Μόλις κάποιος με βασικές γνώσεις ψυχολογίας κάνει «ένα βήμα πίσω» για να διαβάσει πίσω από τις γραμμές της ιστορίας αντιλαμβάνεται πως πρόκειται για ξεκάθαρο σχήμα «anxious avoidant» σχέσης. Πιο απλά, πρόκειται για μια αλληλεπίδραση μεταξύ δύο ανθρώπων οι οποίοι έχουν μάθει να συνδέονται ο ένας με όρους αγχώδους και ο άλλος με όρους αποφευκτικού δεσμού. Τι σημαίνει αυτό;
Σημαίνει πως προσωπικότητες όπως η Elsa λόγω κάποιου γνωρίσματος του χαρακτήρα τους διαφέρουν από τους άλλους. Η διαφορετικότητα αυτή, όμως, τρομάζει τους γύρω της, οριακά «ντροπιάζει» τους οικείους της. Αυτό το άχθος-κοκτέιλ ντροπής και φόβου να στέκεσαι περήφανος γι’ αυτά τα ξεχωριστά χαρακτηριστικά και να δείχνεις στον κόσμο ότι είσαι διαφορετικός από τους άλλους επιφυλάσσει διττή ανάγνωση· από τη μία είναι οι φωνές που ακούς, ότι «ο κόσμος δεν είναι ακόμη έτοιμος για σένα, για τη διαφορετικότητά σου. Θα διωχθείς, θα μισηθείς και οι άνθρωποι θα σε αποφεύγουν εξαιτίας αυτής», ο φόβος της απόρριψης δηλαδή, και από την άλλη ο φόβος ότι θα πικράνεις τους δικούς σου με τη συμπεριφορά σου: ο φόβος της μη αποδοχής.
Εν προκειμένω, στην ταινία –όπως βέβαια και στη ζωή–αυτός ο φόβος δεν προέκυψε από το πουθενά. Ο σπόρος της ενοχής και της αυτοαμφισβήτησης φυτεύτηκε όταν, κατά τη διάρκεια παιχνιδιού των δυο αδερφών όσο ήταν μικρούλες, κατά λάθος η Elsa πάγωσε την καρδιά της Anna με τις υπερδυνάμεις της.
Μιλάμε για το «σύνδρομο του σκαντζόχοιρου», κατά το οποίο όσο περισσότερο σε προσεγγίζει κάποιος τόσο περισσότερο ευάλωτος αισθάνεσαι και από φόβο μην τον πληγώσεις «βγάζεις αγκάθια», γίνεσαι απρόσιτος.
Οι ευφυέστατοι δημιουργοί του Frozen απεικονίζουν αυτό το φαινόμενο που λαμβάνει χώρα εντός μας επιλέγοντας από την παλέτα των χρωμάτων το μπλε και λευκό του χιονιού για να υποδηλώσουν το ψύχος που κυριαρχεί στην καρδιά όταν κανείς αποτραβιέται από τους αγαπημένους του, όταν απομονώνεται και κλείνεται στον εαυτό του.
Πάντα, όμως, παραμονεύει ένας αναπόδραστος κίνδυνος: η καταπίεση να μην είσαι ο εαυτός σου, η «σμίκρυνση»του εαυτού, να μη στέκεσαι στο ύψος και στην έκταση της προσωπικότητάς σου, να κρύβεις τον πραγματικό εαυτό με αγκάθια και πανοπλίες σε δυσπρόσιτα βουνά. Αποτέλεσμα; Να ζεις σε μια φούσκα, να μη ζεις πραγματικά.
Στη συνέχεια της ιστορίας βλέπουμε να αποκαλύπτεται η αλήθεια για τις υπερδυνάμεις της Elsa. Όταν όλοι πια στο βασίλειο γνωρίζουν γι’ αυτές, η Elsa με έναν τρόπο λυτρώνεται. Αυτό μας φανερώνεται και μέσα από το τραγούδι Let It Go, το οποίο –εκτός του ότι σίγουρα για κάποιο διάστημα είχε κολλήσει στο υποσυνείδητό μας σαν τσίχλα– είχε αποσπάσει και βραβείο Όσκαρ, ενώ,όπως όλα τα τραγούδια της Disney, μας επιφυλάσσει κρυμμένα νοήματα.
Οι στίχοι λένε: «No right, no wrong. No rules for me», αντιπροσωπεύοντας την ανακούφιση όταν κανείς αποτινάζει τους κανόνες που του όριζαν μια ζωή τον τρόπο ζωής του. Απομονωμένη στο βουνό, μακριά από όλους και όλα, δεν φέρει ευθύνη για το πώς «θα το πάρουν» οι άλλοι.
Όμως στην πραγματικότητα κανείς/καμία δεν φέρει ευθύνη για το αν τον/την αποδέχονται γι’ αυτό που είναι ή όχι· για το αν η προσωπικότητά του/της προκαλεί ενόχληση και δυσαρέσκεια στον περίγυρο.
Όταν κανείς απομακρύνει τα βαρίδια του αυτοοικτιρμού και της αυτοενοχοποίησης ανοίγονται καινούργιοι δρόμοι μπροστά του, πιο επωφελείς.
Σε αυτό το σημείο χωρούν δυο παρατηρήσεις. Πρώτον, αν θεωρείς τον εαυτό σου πλήρως υπεύθυνο για το τι σκέφτονται και αισθάνονται οι άλλοι, καταρχάς στερείς από τους κοντινούς σου ανθρώπους τη δυνατότητα να ωριμάσουν συναισθηματικά μέσω της ανάληψης ευθυνών για το μερίδιο που τους αναλογεί για τις δικές τους πράξεις και συναισθήματα. Ο καθένας είναι υπεύθυνος στο μέτρο και στον βαθμό των πράξεων και των συναισθημάτων του.
Δεύτερον, όταν κατακλύζεσαι από αισθήματα αυτοενοχοποίησης αφήνεις τον εαυτό σου εκτεθειμένο στη χειραγώγηση από δόλιους ανθρώπους (όπως εν προκειμένω ο Hans). «Ήσουν τόσο απεγνωσμένη για αγάπη που θα με παντρευόσουν από την πρώτη κιόλας μέρα της γνωριμίας μας» ακούμε να ξεστομίζει το αυθάδικο στόμα του, απευθυνόμενος στην Anna που ρέπει προς τον ανασφαλή δεσμό σύνδεσης (anxious).
Το Frozen, λοιπόν, μας ρωτάει ευθέως: Ποιος σε αγαπά; Σε ποιον επιτρέπεις να σε αγαπά; Ποιος σε χειραγωγεί; Και μήπως εσύ του επιτρέπεις να σε χειραγωγεί;Επίσης, μας εφιστά την προσοχή· αναβοσβήνει κόκκινη σημαία όταν συναντάμε «ιπποτικούς» τρόπους, εκρήξεις αγάπης στην αρχή της σχέσης. Διότι είναι δυσανάλογο να ραίνεις τον άλλο με μεγαλεπήβολες υποσχέσεις αιώνιας αγάπης ενώ καλά καλά δεν τον ξέρεις καν. Ιδίως τα κορίτσια, που είναι πιο επιρρεπή λόγω της έκθεσης όλα αυτά τα χρόνια, αλλά και τα αγόρια. Ο μηχανορράφος που οσμίζεται την αυτοαμφισβήτηση θα κάνει τα πάντα για να ενθουσιάσει, να κολλήσεις μαζί του, να τον έχεις ανάγκη, έτσι ώστε όταν ξεδιπλώσει τον «κακό» εαυτό του να μην μπορείς να τον εγκαταλείψεις εύκολα. Είναι κλασικό modus operandi και σε όλες τις ιστορίες κακοποίησης που ακούμε τον τελευταίο καιρό. Και έχεις τον όχλο να αναρωτιέται ανήξερος «Μα γιατί δεν έφευγε;». Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο που εκθέσαμε παραπάνω.
Είναι αρκούντως αισιόδοξο, λοιπόν, η Disney, που φέρει μεγάλη ευθύνη για τον σχηματισμό «ανθυγιεινών» πεποιθήσεων στην pop κουλτούρα και δη στο μυαλό των νέων κοριτσιών περί «ιπποτισμού» ή «πρίγκιπα με το λευκό άλογο», να αναθεωρεί και με τέτοιες ιστορίες να προσπαθεί να ανατρέψει τα κακώς κείμενα.
Η απάντηση σε όλα αυτά είναι η αγάπη. Η αγάπη καταρχάς προς εαυτόν, που θα δώσει χώρο να αποδεχτούμε εμείς πρώτα τον εαυτό μας και τη διαφορετικότητά του και κατ’ επέκταση τον χώρο που θα δώσουμε στους άλλους να μας αγαπήσουν αυθεντικά. Το να μην πέσουμε θύματα ψευδεπίγραφης αγάπης, ακόμη κι αν εκτιθέμεθα σε χειριστικές συμπεριφορές, εξαρτάται ξεκάθαρα από εμάς, πόσο θα επαγρυπνούμε για δείγματα… κόκκινης σημαίας και, εφόσον τα αντιληφθούμε, πώς θα τα διαχειριστούμε.
Έτσι και η πρωταγωνίστριά μας. Μόλις η Elsa αποφορτιστεί από τα βαρίδια της αυτοενοχοποίησης και αντιληφθεί πως δεν φταίνε αυτή και οι υπερδυνάμεις της για όλα, ανοίγει ένα νέο παράθυρο στον κόσμο και στο πώς αλληλεπιδρά μαζί του. Επιτρέπει στον εαυτό της να δεχτεί την αγάπη, τη φροντίδα και τον θαυμασμό της μικρής της αδερφής και έτσι διαπιστώνει πως η αγάπη αποδεικνύεται ισχυρότερη του φόβου. Η αγάπη ξεκλειδώνει τον γρίφο της διαχείρισης των υπερδυνάμεων, του ξεχωριστού της προσωπικότητάς της. Η αγάπη αυτή είναι που θα λειτουργεί σαν αλεξικέραυνο σε ριπές δόλιας και κακόπιστης συμπεριφοράς. Με την αγάπη αυτή εξαλείφεται η ανάγκη να κρύβεται σε κορφές παγωμένων βουνών. Ας παραδειγματιστούμε από την ιστορία της Elsa!
