Είναι αρχιτεκτόνισσες, πολεοδόμοι, μηχανικοί, ανθρωπολόγοι και ερευνήτριες. Όλες γυναίκες επιστημόνισες που σχημάτισαν την οργάνωση Urbana για να σχεδιάσουν λειτουργικές γειτονιές για γυναίκες, ηλικιωμένα, ανάπηρα και ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα. Συμπεριληπτικές γειτονιές και συμπεριληπτικές πόλεις.
«Μα, οι δρόμοι και οι πλατείες έχουν φύλο; Κάνουν διακρίσεις;», ίσως αναρωτηθείτε. Και βέβαια κάνουν. Όταν μία γειτονιά δεν έχει φωτισμό, δεν διευκολύνει μια γυναίκα να μετακινηθεί με το παιδί της ή δεν επιτρέπει σε ένα ηλικιωμένο άτομο να περπατήσει στο πεζοδρόμιο, υπάρχει θέμα διακρίσεων. Και αυτές οι διακρίσεις μπορούν να αντιμετωπιστούν. Πώς; Με την ενεργοποίηση και τη συμμετοχή όλων των διαφορετικών ατόμων που συνθέτουν μία κοινωνία. Πολύ αισιόδοξο; Πριν το αμφισβητήσετε, διαβάστε όσα ενδιαφέροντα μας λένε η ανθρωπολόγος Πηνελόπη Αλεξίου και η αρχιτεκτόνισσα Ιουλία Λεβεντοπούλου από την Οργάνωση αστικού σχεδιασμού Urbana.
- Τι πήγε λάθος στον σχεδιασμό των πόλεων και όλο και περισσότερα άτομα αποκλείονται από την καθημερινή κοινωνική ζωή;
(Ιουλία Λεβεντοπούλου) Υπήρξε ένας αστικός σχεδιασμός τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Ευρώπη που δεν έβαλε στο επίκεντρο τις ανάγκες των ανθρώπων αλλά την κυκλοφορία των αυτοκινήτων. Δεν έχουμε πεζοδρόμια που θα εξυπηρετούν γονείς που έχουν μωρά σε καροτσάκια, δεν υπάρχει διευκόλυνση της κινητικότητας και της προσβασιμότητας ατόμων με αναπηρία, δεν μπορούν να περπατήσουν ηλικιωμένα άτομα ούτε για να πάνε μέχρι τη λαϊκή αγορά. Εάν αντιστρέψουμε τους όρους και αρχίσουμε να βάζουμε πρώτα τους ανθρώπους και τις ανάγκες τους και μετά τα αυτοκίνητα, οι γειτονιές και οι πόλεις μπορούν να γίνουν πραγματικά λειτουργικές για όλα τα άτομα.
- Οι κάτοικοι απουσιάζουν από τον σχεδιασμό των γειτονιών. Δεν μας δόθηκε ποτέ ο λόγος ή δεν έχουμε κι εμείς, τα ίδια τα άτομα, την αντίληψη ότι μπορούμε – και πρέπει να μπορούμε – να συμμετέχουμε σε κάθε απόφαση που μας αφορά;
(Πηνελόπη Αλεξίου) Ίσως είναι ένας συνδυασμός των δύο. Ιστορικά, γνωρίζουμε ότι η αρχιτεκτονική ξεκίνησε από άνδρες. Άνδρες αρχιτέκτονες σχεδίασαν τις πόλεις, έχοντας προσωπικό όραμα και δικά τους κριτήρια για το «ιδανικό». Έτσι δημιουργήθηκε η «αυτοκινητο-κεντρική» προσέγγιση, η αντίληψη δηλαδή ότι οι πόλεις σχεδιάζονται για να διευκολύνουν τις μετακινήσεις με αυτοκίνητα και όχι για να ζουν άνθρωποι σε αυτές. Τα κέντρα λήψης αποφάσεων, επίσης, δεν θέλησαν να διαχυθεί η πληροφορία για τους τρόπους που μπορεί μία πόλη να γίνει πραγματικά λειτουργική για τους κατοίκους της και έτσι οι πολίτες, χωρίς τη σχετική παιδεία, δεν είναι εύκολο να εμπλακούν στα κέντρα λήψης αποφάσεων, ούτε ακόμα να αρθρώσουν συγκεκριμένο λόγο για το τι θέλουν στη γειτονιά τους.
- Πώς λοιπόν μπορεί να αλλάξει η αντίληψη ότι κάποια άτομα αποφασίζουν για εμάς χωρίς εμάς;
(Πηνελόπη Αλεξίου) Η Urbana έρχεται σε αυτό το σημείο να εκπαιδεύσει τα άτομα που κατοικούν σε μια γειτονιά προκειμένου να γνωρίσουν κάποια «εργαλεία» της αρχιτεκτονικής, να αξιολογήσουν τον δημόσιο χώρο και να αρθρώσουν πολύ συγκεκριμένο λόγο και προτάσεις για αλλαγές. Με αυτό τον τρόπο μπορούν εύκολα και αποτελεσματικά να εμπλακούν στον τρόπο λήψης αποφάσεων.
- Ποια είναι αυτά τα «εργαλεία». Θα μας δώσετε ένα παράδειγμα;
(Πηνελόπη Αλεξίου) Χρησιμοποιούμε ορισμένους «δείκτες αστικής ποιότητας» για την προσβασιμότητα, τη ζωτικότητα, την ασφάλεια που αισθάνονται κυρίως γυναίκες και άτομα της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας, την αναπαράσταση των φύλων που δεν έχει απασχολήσει πολύ τον αστικό σχεδιασμό…
- Να σταθούμε λίγο σε αυτό; Οι πόλεις μας έχουν δεκάδες αγάλματα και μνημεία που απεικονίζουν άνδρες…
(Πηνελόπη Αλεξίου) Τα περισσότερα αγάλματα δεν είναι απλώς ανδρικά αλλά είναι ανδρών που έχουν ταυτιστεί με πολύ συγκεκριμένα κομμάτια της εθνικής ιστορίας. Όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και σε πολλές χώρες. Τα αγάλματα όμως δεν χρειάζεται να απεικονίζουν μόνο ηγετικές ή ηρωικές φιγούρες αλλά και κάποιες μορφές αναγνωρίσιμες από τα άτομα που ζουν στο «σήμερα» των πόλεων. Μόνο στο νοσοκομείο «Μητέρα» υπάρχει ένα άγαλμα μητέρας με το μωρό της. Απεικονίζει μία ανώνυμη γυναίκα και σε αυτό μπορεί να αναγνωρίσει κάθε γυναίκα τον εαυτό της, όταν είναι μητέρα ή κυοφορεί. Στη Δανία υπάρχει ένα τεράστιο άγαλμα με μία φοιτήτρια. Δείχνει απλώς μία φοιτήτρια με την τσάντα και τα βιβλία της. Κάθε γυναίκα μπορεί να ταυτιστεί με αυτό το άγαλμα, καθώς δεν είναι απεικόνιση κάποιας απόμακρης «ηρωικής» μορφής αλλά μίας σημερινής μορφής. Είναι μία απλή γυναίκα. Όπως απλές γυναίκες και άντρες είναι τα άτομα που το βλέπουν. Ο δημόσιος χώρος οικειοποιείται μέσω της ανωνυμίας των αναπαραστάσεων. Έτσι τον βλέπουμε σαν σπίτι μας. Μας περιλαμβάνει και τον περιλαμβάνουμε στις ζωές μας.
- Κάνατε λόγο για «ζωτικότητα» κάποιας γειτονιάς και πόλης…
(Ιουλία Λεβεντοπούλου): Η ζωτικότητα έχει να κάνει με τις διαφορετικές χρήσεις και λειτουργίες μιας γειτονιάς. Καταγράφουμε εάν έχει μαγαζιά μια γειτονιά, εάν υπάρχει λαϊκή αγορά, κάποιο καφέ για συναντήσεις… Έχει αποδειχτεί ότι σε τέτοιους χώρους με πολλές λειτουργίες οι γυναίκες νιώθουν μεγαλύτερη ασφάλεια διότι σε περίπτωση που γίνει κάτι, κάποιος θα σε δει ή θα σε ακούσει. Δεν αισθάνεσαι ότι είσαι μόνη σου. Οπότε οι διαφορετικές χρήσεις ευνοούν τη ζωτικότητα μιας γειτονιάς. Σημαντικό ρόλο παίζει επίσης ο αστικός εξοπλισμός. Πόσο καλός είναι ο φωτισμός ενός δρόμου ή σε ποια κατάσταση βρίσκονται τα παγκάκια. Η κακή κατάσταση του αστικού εξοπλισμού είναι αποτρεπτική για τη χρήση της πλατείας ή του πάρκου από τους κατοίκους.
(Πηνελόπη Αλεξίου) Στην Βαρκελώνη, σε όλους τους κεντρικούς δρόμους υπάρχουν παγκάκια ανά 50 ή 100 μέτρα. Στην Αθήνα, πόσο εύκολο είναι να βρούμε ένα παγκάκι για να υπάρχει αυτή η σύντομη στάση;
(Ιουλία Λεβεντοπούλου) Επίσης το παγκάκι πρέπει, κατά το δυνατόν, να βρίσκεται σε σημείο που να προστατεύει τους ανθρώπους από τον ήλιο και την βροχή. Οι παρεμβάσεις και αλλαγές στις πόλεις οφείλουν να καλύπτουν όλες τις επιλογές για τη χρήση του δημόσιου χώρου.
- Υπάρχουν διαφορές στο πώς κινείται ένας άνδρας και πώς μία γυναίκα στη γειτονιά και την πόλη;
(Πηνελόπη Αλεξίου): ΄Υπάρχει πληθώρα ερευνών αυτή τη στιγμή για την κινητικότητα στις πόλεις από την οπτική του φύλου, και η εικόνα που μας δίνουν έχει ως εξής: οι άνδρες κάνουν συνήθως γραμμικές κινήσεις. Από το σπίτι στη δουλειά και από τη δουλειά πίσω στο σπίτι. Από το σπίτι σε κάποιον προορισμό και από τον προορισμό πάλι πίσω στο σπίτι. Αντίστροφα, όπως καταγράφουν μελέτες στην Ευρώπη και την Αμερική, με χαρακτηριστική την έρευνα της κολεκτίβας Punt6 στη Βαρκελώνη, οι γυναίκες έχουν μία πολυγωνική κινητικότητα μέσα στις πόλεις. Μέσα από τους πολλαπλούς τους ρόλους, ως φροντίστριες της οικογένειας, της εξυπηρέτησης των ηλικιωμένων ατόμων (π.χ. να τους πάνε σε γιατρούς), των δραστηριοτήτων των παιδιών, της εργασίας – πολλές φορές σε part time δουλειές λόγω των άλλων υποχρεώσεων – κινούνται πιο πολύ με τα πόδια σε επίπεδο γειτονιάς και όταν χρειαστεί να πάνε μακρύτερα θα πάρουν τα μέσα δημόσιας μεταφοράς. Δεν έχουν τη νοοτροπία να πάρουν το αυτοκίνητο, πού ούτως ή άλλως δεν βολεύει όταν χρειάζεται να κάνεις πολλές στάσεις, καθώς δεν υπάρχουν σημεία σύντομης στάσης στην πόλη.
- Οι γειτονιές και οι πόλεις μας θα ήταν διαφορετικές εάν ΔΕΝ είχαν σχεδιαστεί μόνο από άνδρες;
(Ιουλία Λεβεντοπούλου) Σίγουρα. Όταν σε ένα κέντρο αποφάσεων υπάρχουν μόνο άντρες, αρτιμελείς, υγιείς και cis straight δεν μπορούν να σκεφτούν τις ανάγκες των γυναικών, των ατόμων που αντιμετωπίζουν αναπηρίες ή είναι ΛΟΑΤΚΙ+. Ο σχεδιασμός είναι μονοδιάστατος διότι δεν έχουν εμπλακεί άτομα διαφορετικών αναγκών ή περιορισμών. Ενδεχομένως να μην γίνεται σκόπιμα αλλά να οφείλεται στο γεγονός ότι δεν έχουν προβλέψει ή δεν γνωρίζουν τις ανάγκες των ανθρώπων που απουσιάζουν από το τραπέζι της συζήτησης.
(Πηνελόπη Αλεξίου): Για παράδειγμα, σχεδιάστηκαν τεράστιοι αυτοκινητόδρομοι με άψογο φωτισμό και φτάνουν οι γυναίκες στα σπίτια τους, σε μεγάλους ή μικρούς δρόμους γειτονιών, και δεν υπάρχει φως με τον κίνδυνο να τις κλέψουν ή να τις παρενοχλήσουν. Η ανάγκη που αντιμετωπίστηκε ήταν να πηγαίνουν οι άνδρες στις δουλειές τους από μεγάλους και ασφαλείς δρόμους, ενώ η ανάγκη των γυναικών για ασφάλεια όταν φτάνουν στο σπίτι τους, έμεινε αναπάντητη.
- Θα μπορούσαμε να αναφέρουμε μερικά απλά παραδείγματα στον σχεδιασμό των γειτονιών που θα κάλυπταν ανάγκες γυναικών;
(Πηνελόπη Αλεξίου): Σκεφτείτε μία εγκυμονούσα. Η γυναίκα αυτή για να μπορέσει να κυκλοφορήσει στην πόλη, θα πρέπει να υπάρχουν δημόσια καθίσματα / παγκάκια για να κάνει κάποιες στάσεις, θα πρέπει να υπάρχουν δημόσιες βρύσες για να ενυδατώνεται το καλοκαίρι, σκιερά μέρη για να μην τη χτυπά συνέχεια ο ήλιος. Τις ίδιες ανάγκες έχουν και άτομα με αναπηρία.
(Ιουλία Λεβεντοπούλου): Οι λύσεις βρίσκονται όταν ο σχεδιασμός γίνεται από τα κάτω, με συμμετοχικές και συμπεριληπτικές διαδικασίες. Όταν οι αποφάσεις λαμβάνονται σε κλειστά γραφεία, εξ ορισμού δεν θα αντιμετωπίζουν τις ανάγκες όλων των τμημάτων του πληθυσμού.
- Οι πόλεις μας είναι εξαιρετικά αφιλόξενες για τα άτομα με κινητική αναπηρία. Στην πραγματικότητα δεν μπορούν να μετακινηθούν χωρίς βοήθεια.
(Πηνελόπη Αλεξίου): Κι επειδή δεν μπορούν να μετακινηθούν γίνονται «αόρατα» για την κοινωνία. Θα επικαλεστώ και πάλι τη Βαρκελώνη, όπου μέσα σε δέκα λεπτά στον δημόσιο χώρο είδα να κυκλοφορούν 12 άτομα σε αμαξίδια. Στην Αθήνα δεν θα δείτε 12 άτομα σε αμαξίδια ούτε στη διάρκεια ενός έτους. Έχουμε λιγότερα άτομα με κινητικές αναπηρίες στην Ελλάδα; Όχι, απλώς δεν μπορούν να μετακινηθούν, δεν μπορούν να είναι ορατά με αποτέλεσμα να μην μπορούμε να εξοικειωθούμε με την εικόνα τους και – το πιο σημαντικό – με τις ανάγκες τους. Τις ίδιες δυσκολίες αντιμετωπίζουν και τα άτομα μεγαλύτερης ηλικίας. «Εξαφανίζονται» από την εικόνα της πόλης – και επακόλουθα από την πολιτική και κοινωνική ατζέντα – επειδή δεν τους επιτρέπει ο σχεδιασμός και η αντικειμενική κατάσταση των δρόμων και των πεζοδρομίων να κυκλοφορήσουν.
- Για τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα, τι είναι πιο σημαντικό στις πόλεις;
(Πηνελόπη Αλεξίου): Στο ευρωπαϊκό πρόγραμμα ELABORATOR ερευνήσαμε το κομμάτι της κινητικότητας και διαπιστώσαμε ότι εξαιτίας της επιθετικότητας που δέχονται τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα στα μέσα μαζικής μεταφοράς και σε δημόσιους χώρους, αναγκάζονται να χρησιμοποιούν ταξί για τις μετακινήσεις τους και να επιβαρύνονται έτσι με ένα μεγάλο κόστος.
(Ιουλία Λεβεντοπούλου): Κάποια ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα έχουν βιώσει ή και βιώνουν μεγάλη εχθρικότητα στον δημόσιο χώρο μόνο και μόνο γι’ αυτό που είναι, και έτσι διστάζουν ακόμα και να βγουν από τα σπίτια τους, να χρησιμοποιήσουν ΜΜΜ ή να κυκλοφορούν μετά το απόγευμα. Ουσιαστικά δεν υπάρχουν στην πόλη. Είναι θέματα που ως κοινωνία βάζουμε κάτω από το χαλί αντί να τα αναγνωρίσουμε ως προβλήματα και να αναζητήσουμε τις λύσεις, οι οποίες και πάλι θα πρέπει να προκύψουν με τη συμμετοχή των ίδιων των ατόμων της κοινότητας.
(Πηνελόπη Αλεξίου): Σίγουρα δεν μπορούμε να ξηλώσουμε όλη την πόλη και να την φτιάξουμε από την αρχή, αλλά, όταν υπάρχει θέληση και διορατικότητα, μπορούν να γίνουν παρεμβάσεις που θα κάνουν τη διαφορά. «Κλειδί» είναι η συμμετοχή τόσο σε προσωπικό όσο και συλλογικό επίπεδο. Η ίδια η ομάδα παίρνει τη δύναμη και κάνει τις προτάσεις.
- Αυτή την περίοδο πού επικεντρώνετε τις δράσεις σας;
(Πηνελόπη Αλεξίου) Συμμετέχουμε στο ευρωπαϊκό πρόγραμμα Diversity που έχει στόχο να προωθήσει την ισότητα των φύλων στις πόλεις. Συμμετέχουμε ως Urbana για την Αθήνα μαζί με Οργανώσεις από την Ισπανία, τη Γερμανία και το Βέλγιο. Εμείς επιλέξαμε να εστιάσουμε στο Παγκράτι και συγκεκριμένα σε νέες κοπέλες που ζουν ή εργάζονται εκεί. Πραγματοποιούμε κύκλους εργαστηρίων, περιπάτους και γνωριμία με τα «εργαλεία» αξιολόγησης του δημόσιου χώρου. Καλούμε τις νέες γυναίκες να αναγνωρίσουν τι είναι αυτό που τις χαροποιεί και τι είναι αυτό που τις στρεσάρει όταν βρίσκονται στον δημόσιο χώρο. Το πρόγραμμα προβλέπει να αποφασίσουν και να σχεδιάσουν οι ίδιες μία δράση στο Παγκράτι, σε κάποιον χώρο που θα επιλέξουν. Η δράση θα παρουσιαστεί το καλοκαίρι και στους άλλους φορείς από την Ευρώπη. Υπάρχει μεγάλος ενθουσιασμός από τις συμμετέχουσες και ελπίζουμε ότι η δράση θα έχει ένα ηχηρό αποτύπωμα.
