Το νέο βιβλίο του κοινωνικού ψυχολόγου Jonathan Haidt με τίτλο «The Anxious Generation» (Η Ανήσυχη Γενιά) υποστηρίζει ότι η εκτεταμένη χρήση των smartphones συνδέεται ευθέως με την κατακόρυφη αύξηση στις διαταραχές ψυχικής υγείας σε παιδιά και εφήβους. Το βιβλίο ξεκινάει με μια αλληγορία, με ένα ηθικό δίλλημα τύπου «Black Mirror», το οποίο δίνει τον τόνο για όλα όσα ακολουθούν.
Οι αντιδράσεις
Οι θέσεις του συγγραφέα έχουν ήδη προκαλέσει αντιδράσεις και συζητήσεις, καθώς άλλες επιστημονικές προσεγγίσεις και έρευνες θεωρούν ότι δεν μπορούμε να συνδέσουμε τόσο γραμμικά αυτό το φαινόμενο με τη χρήση της τεχνολογίας. Από τα τέλη της δεκαετίας του 2000 έως τις αρχές της δεκαετίας του 2010, τα smartphones, κυριάρχησαν στην καθημερινότητα και έγιναν ιδιαίτερα δημοφιλή στη νέα γενιά διαμορφώνοντας την ποπ κουλτούρα και επιβάλλοντας νέες κοινωνικές πρακτικές σε όλα τα επίπεδα.
Είναι γεγονός ότι από την αρχή της δεκαετίας του 2010 η επιδείνωση της ψυχικής υγείας των εφήβων αποτελεί αντικείμενο έρευνας. Οι διαγνώσεις κατάθλιψης και κρίσεων άγχους υπερδιπλασιάστηκαν μεταξύ 2010 και 2018 στις ΗΠΑ. Παρόμοια τάση έχει παρατηρηθεί στη Βρετανία αλλά και σε πολλές άλλες Δυτικές χώρες. Τα αριθμητικά στοιχεία για τις ΗΠΑ δείχνουν ότι οι διαταραχές ψυχικής υγείας που παλαιότερα ταλαιπωρούσαν περίπου το 5-10% των εφήβων πλέον αφορούν περίπου το διπλάσιο ποσοστό. Ο συγγραφέας επιχειρεί μία παράτολμη σύνδεση ανάμεσα σε αυτό το φαινόμενο και στη χρήση των smartphones, παραθέτοντας αποτελέσματα ερευνών, γραφήματα και στοιχεία από διαφορετικές πηγές.
Από το παιχνίδι στην οθόνη
Τα παιδιά βρίσκονται τις περισσότερες ώρες της ημέρας μπροστά στις οθόνες τους. Σύμφωνα με τα επιχειρήματα του βιβλίου, η παιδική ηλικία δεν είναι πλέον «παιγνιώδης» αλλά «τηλεφωνική». Ο Haidt υποστηρίζει ότι οι γονείς είναι υπερπροστατευτικοί όταν τα παιδιά παίζουν χωρίς επίβλεψη ή κάνουν δουλειές μόνα τους (μία πρακτική που βασίζεται στην ψυχολογία του φόβου και στην προτίμηση της ασφάλειας έναντι άλλων αξιών), αλλά παραμένουν εξαιρετικά χαλαροί σε σχέση με τις διαδικτυακές προκλήσεις και τα ρίσκα που περιλαμβάνουν. Τα παιδιά αποκλείονται από τη διαδικασία της ανακάλυψης, της πρόκλησης, του ρίσκου και της εξερεύνησης. Οι έφηβοι έχουν ανάγκη για κοινωνική σύνδεση, για αίσθηση ατομικής ενδυνάμωσης και δράσης, για φιλίες, ερωτική ικανοποίηση κά. Ο Haidt θεωρεί ότι αυτά τα κίνητρα – ενώ παλαιότερα οδηγούσαν τα παιδιά και τους εφήβους να αναλάβουν δράση στον πραγματικό κόσμο αναζητώντας φίλους, παιχνίδια, συγκρούσεις, εργασίες, δεσμούς και ρίσκα – πλέον περιορίζονται αισθητά. O συγγραφέας πιστεύει ότι οι γονείς αξίζει να γίνουν περισσότερο «κηπουροί» (σύμφωνα με τη διατύπωση της Alison Gopnik) καλλιεργώντας τις κατάλληλες συνθήκες για τα παιδιά και λιγότερο «ξυλουργοί» παλεύοντας με εμμονή να ελέγξουν, να σχεδιάσουν και να διαμορφώσουν. Το επιχείρημα του είναι ότι έχουμε υπερπροστατεύσει τα παιδιά στον πραγματικό κόσμο, ενώ τα έχουμε υποπροστατεύσει στο διαδικτυακό περιβάλλον.
Παιδιά και έφηβοι οι πιο ευάλωτοι χρήστες
Η υπερβολική χρήση των smartphones είναι γεγονός ότι μπορεί να μας απομακρύνει από το άμεσο κοινωνικό περιβάλλον, καθιστώντας μας, όπως το ορίζει η κοινωνιολόγος Sherry Turkle, «διαρκώς συνδεδεμένους, αλλά μόνους». Οι έφηβοι δεν είναι απλώς οι πιο φανατικοί χρήστες των smartphones – μια έκθεση της Pew Media του 2022 διαπίστωσε ότι το 46% βρίσκεται στο διαδίκτυο «σχεδόν συνεχώς» – αλλά και οι πιο ευάλωτοι, καθώς η εφηβεία είναι μια περίοδος έντονης κοινωνικής και συναισθηματικής ανάπτυξης. Στο νέο βιβλίο της και η καθηγήτρια Κοινωνικής και Πολιτιστικής ανάλυσης Ρόζαλιν Γκιλ μιλάει για την πίεση που βιώνουν τα νέα κορίτσια στα κοινωνικά δίκτυα από τον «ανταγωνισμό» και το κυνήγι της τελειότητας.
Ο Haidt πιστεύει ότι αυτή η κατάσταση δημιουργεί τέσσερις «θεμελιώδεις ανησυχίες»:
Κοινωνική αποστέρηση: Τα smartphones αποκλείουν εμπειρίες και απορροφούν πολλές ώρες από την ημέρα οι οποίες θα μπορούσαν να αφιερωθούν σε σωματικό παιχνίδι και έντονες κοινωνικές δραστηριότητες.
Στέρηση ύπνου: Πολλοί έφηβοι χρησιμοποιούν τα smartphones αργά το βράδυ, ενώ χρειάζονται περισσότερη ξεκούραση.
Κατακερματισμός της προσοχής: Οι διαρκείς ειδοποιήσεις και τα μηνύματα απομακρύνουν από εργασίες που απαιτούν συγκέντρωση.
Εθισμός: Οι εφαρμογές και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι σκόπιμα σχεδιασμένα από τις εταιρίες ώστε να αποσπούν ολοκληρωτικά την προσοχή.
Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης παρέχουν ένα είδος σύνδεσης και προσφέρουν μία προσωρινή αίσθηση οικειότητας. Αυτή η πρακτική όμως ενδέχεται να τροφοδοτήσει πιο έντονη μοναξιά και απομόνωση μακροπρόθεσμα.
Ο αντίλογος και ο «ηθικός πανικός» μπροστά στις αλλαγές
Η «Ανήσυχη γενιά» αποτελεί ένα επείγον και συναρπαστικό ανάγνωσμα που θέτει ερωτήματα και ανοίγει προβληματισμούς, όμως η μονομέρεια στην προσέγγιση έχει ήδη προκαλέσει αντιδράσεις. Ελάχιστοι θα διαφωνούσαν ότι η υπερβολική χρήση των κινητών τηλεφώνων δημιουργεί προβλήματα. Η ψυχική διαταραχή όμως είναι μία πιο περίπλοκη κατάσταση που απαιτεί μελέτη και κατανόηση για τα σύνθετα πλαίσια μέσα στα οποία αναδύεται. «Παλεύω να καταλάβω», γράφει ο Haidt, «τι μας συμβαίνει; Πώς μας αλλάζει η τεχνολογία;» Αυτή η διαλεκτική μπορεί να δίνει φαινομενικά εύκολες απαντήσεις, αλλά η ηθική μήτρα του προβλήματος δεν είναι τόσο γραμμική και μονόπλευρη.
Οι παλαιότερες γενιές συνηθίζουν να επικρίνουν τις επιλογές των νέων τις οποίες επενδύουν με έντονη «κοινωνική ανησυχία» και άγχος. Αυτό συμβαίνει διαχρονικά σε σχέση με την μουσική, τις καταναλωτικές συνήθειες, τις πολιτικές ιδέες και τις κοινωνικές συμπεριφορές. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν ο πανικός για τη heavy metal μουσική, ο φόβος για το Dungeons & Dragons, όπως και για το «Παιχνίδι του Καλαμαριού», τη σειρά που απέκτησε πρόσφατα τεράστια δημοφιλία στο Netflix. Οι φόβοι για τους κινδύνους γύρω από την τεχνολογική εξέλιξη και τις αλλαγές που προκαλεί στην καθημερινότητα έχουν τις ρίζες τους στο παρελθόν και πολλά παραδείγματα υπάρχουν σε σχέση με τα κόμικς, τα βιντεοπαιχνίδια, το τηλέφωνο, τα ερωτικά αναγνώσματα.
Από αρκετούς επιστήμονες οι απόψεις του συγγραφέα θεωρούνται ξεπερασμένες καθώς χρησιμοποιούν το σχήμα «αίτιο- αιτιατό», δεν διερευνούν τις επιδράσεις στο ακροατήριο και δεν νοηματοδοτούν κοινωνικά τις τεχνολογικές εξελίξεις με διαφορετικές μεθόδους και εργαλεία. Οι τεχνολογικές εξελίξεις πάντοτε άλλαζαν και εξακολουθούν να αναδομούν τον τρόπο ζωής αμφισβητώντας παγιωμένες κοινωνικές συμπεριφορές και πρακτικές.
Το βιβλίο μπορεί να αποτελέσει μία κλίση αφύπνισης για νέες προσεγγίσεις και πολιτικές. Μπορεί όμως και να γυρίσει μπούμερανγκ σε σχέση με τις πραγματικές προκλήσεις της ψηφιακής πραγματικότητας. Γιατί όσο ανησυχητικοί και αν είναι οι αριθμοί, οι παγίδες για τα παιδιά δεν μπορεί να κρύβονται μόνο στα τηλέφωνα.
