Η Σαρακοστή και ιδιαίτερα η Μεγάλη Εβδομάδα είναι η πιο διαδεδομένη περίοδος νηστείας για την ελληνορθόδοξη παράδοση. Ωστόσο, σχεδόν όλες οι θρησκείες προβλέπουν περιόδους αποχής από την κατανάλωση κρέατος με βάση την αγροτική και ζωική παραγωγή κάθε τόπου αλλά και την ανάγκη υγιεινής διατροφής του πληθυσμού.  Πρόκειται για παραδόσεις που δημιουργήθηκαν για αντικειμενικούς λόγους σε όλον τον κόσμο και διατηρούνται με παραλλαγές μέχρι σήμερα, συχνά αλλάζοντας τα ονόματά τους, όπως «μεσογειακή διατροφή» (αντί για ελληνορθόδοξη διατροφή) ή διαλλειματική νηστεία (αντί για ραμαζάνι).

Ακολουθήστε το διατροφικό ταξίδι που σας προτείνει το utopia zone για να μάθετε γιατί στην ελληνορθόδοξη θρησκεία έχουμε τις περισσότερες ημέρες νηστείας από κάθε άλλη θρησκεία, γιατί εβραίοι και μουσουλμάνοι δεν τρώνε χοιρινό καμία ημέρα του χρόνου και ποια ανάγκη οδήγησε τους ινδουιστές να ανακηρύξουν τις αγελάδες ιερά ζώα που δεν επιτρέπεται να καταλήξουν στο πιάτο τους.

Ορθόδοξη Χριστιανική νηστεία: 180-200 ημέρες τον χρόνο 

Η Ορθόδοξη Χριστιανική εκκλησία είναι πιο αυστηρή από κάθε θρησκεία του κόσμου στο θέμα της νηστείας, προβλέποντας την αποχή από την κατανάλωση κρέατος και ζωικών προϊόντων 180 με 200 ημέρες τον χρόνο. Πρόκειται ουσιαστικά για μία χορτοφαγική διατροφή με διαλλείματα κατανάλωσης ζωικών προϊόντων. Υπάρχουν  τρεις μεγάλες περίοδοι νηστείας: η Σαρακοστή πριν από το Πάσχα διάρκειας επτά εβδομάδων, η 40ήμερη νηστεία πριν από τα Χριστούγεννα (με εξαιρέσεις στην κατανάλωση ψαριών) και μια 15ήμερη νηστεία πριν από την επέτειο της Κοίμησης της Θεοτόκου. Επίσης η νηστεία επιβάλλεται μέσα στο χρόνο κάθε Τετάρτη και Παρασκευή, ενώ έχει θεσμοθετηθεί μία σειρά μονοήμερων ή διήμερων νηστειών (5 Ιανουαρίου, 29 Αυγούστου, 14 Σεπτεμβρίου κ.α.).

Αποτελέσματα της νηστείας για την υγεία  

Σύμφωνα με μελέτες του Τμήματος Προληπτικής Ιατρικής και Διατροφής του Πανεπιστημίου Κρήτης όσοι κάνουν νηστεία 180 μέρες τον χρόνο, έχουν χαμηλότερη ολική χοληστερόλη κατά 12,5% και χαμηλότερη «κακή» (LDL) χοληστερόλη κατά 20% από τους ανθρώπους που δεν νηστεύουν. Έχουν επίσης πολύ λιγότερο οξειδωτικό στρες που θεωρείται γενεσιουργός αιτία της αθηροσκλήρωσης, του καρκίνου και των εκφυλιστικών νοσημάτων του νευρικού συστήματος, όπως Πάρκινσον και Άλτσχαϊμερ. Παρατηρείται, ακόμα, μείωση της αρτηριακής πίεσης και μείωση του βάρους όταν η νηστεία συνοδεύεται με εγκράτεια. Βέβαια τα ίδια θετικά αποτελέσματα για την υγεία μας, μπορούμε να έχουμε από τη «μεσογειακή διατροφή», χωρίς μεγάλες περιόδους αποχής από το κρέας και το ψάρι. Όταν όμως δημιουργήθηκαν οι θρησκευτικές διατροφικές παραδόσεις, δεν υπήρχαν κλινικές μελέτες…   

Ψωμί, κρεμμύδι, ελιές, φρούτα και σταφίδες

Γιατί τόσες πολλές ημέρες νηστείας στην ελληνορθόδοξη παράδοση; Η καθηγήτρια της σχολής Επιστημών Υγείας και Διατροφής στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο κ.Αντωνία-Λήδα Ματάλα στο σημαντικό σύγγραμμά «Διατροφή και Πολιτισμός» (Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών) επικαλείται τις οικονομικές συνθήκες και ανάγκες των ιστορικών περιόδων που δημιούργησαν τις θρησκευτικές παραδόσεις. Τις μέρες της νηστείας οι χωρικοί περιόριζαν το μεσημεριανό τους γεύμα σε ψωμί, κρεμμύδι, ελιές, σύκα, σταφίδες και εποχιακά φρούτα. Η απαγόρευση της κατανάλωσης ελαιόλαδου δύο φορές την εβδομάδα που συνδυαζόταν με την αποχή από σεξουαλικές επαφές – το ελαιόλαδο υποτίθεται ότι είχε αφροδισιακές ιδιότητες – συνέβαλε στην οικονομία των νοικοκυριών, καθώς το ελαιόλαδο είχε υψηλό κόστος παραγωγής σε σχέση με το πρωτογενές προϊόν της ελιάς. Η αποχή από την κατανάλωση κρέατος και γαλακτοκομικών προϊόντων για επτά εβδομάδες πριν το Πάσχα διασφάλιζε την ομαλή ανάπτυξη των νεογέννητων ζώων των αγροτοκτηνοτρόφων και έτσι τη συνέχεια της κτηνοτροφίας.

Νηστεία των καθολικών: μόνο δυο ημέρες τον χρόνο

Σε αντίθεση με την ελληνορθόδοξη παράδοση που ζυμώθηκε σε έναν φτωχό τόπο με περιορισμένη κτηνοτροφική παραγωγή, η καθολική εκκλησία περιόρισε τη νηστεία σε μόνο μία ημέρα την εβδομάδα, την Παρασκευή, κατά την οποία όμως επιτρεπόταν η βρώση ψαριών. Το 1563 αποφασίστηκε η εισαγωγή και δεύτερης ημέρας αποχής από το κρέας, της Τετάρτης, η οποία στόχευε στη ζήτηση της κατανάλωσης ψαριών και έτσι στην  τόνωση της αλιείας και την κατασκευή νέων σκαφών. Από το 1966 η Ρωμαιοκαθολική εκκλησία έχει καταργήσει όλες τις νηστείες πλην της Μεγάλης Παρασκευής, κάθε Παρασκευής της Σαρακοστής (επιτρέπονται όμως ψάρια, αυγά, γαλακτοκομικά κ.α.) και της «Τετάρτης της Στάχτης» (40 ημέρες πριν τη Μεγάλη Εβδομάδα). Ο πλούτος των ρωμαιοκαθολικών χωρών, όπως και των προτεσταντικών, δεν απαιτούσε από τη θρησκεία διατροφικές απαγορεύσεις.

Το μουσουλμανικό ραμαζάνι

Το ραμαζάνι ή ράμανταν είναι ο ένατος μήνας του σεληνιακού ημερολογίου των Αράβων κατά τον οποίο προβλέπεται η πλήρης αποχή από τη λήψη τροφής και υγρών κατά τη διάρκεια της ημέρας. Οι πιστοί δεν επιτρέπεται ούτε να καπνίσουν από την ανατολή μέχρι τη δύση του ήλιου, ενώ τη νύχτα επιτρέπεται να έχουν ένα ελαφρύ δείπνο. Την τελευταία εβδομάδα του ραμαζανιού τα δείπνα αποκτούν εορταστικό χαρακτήρα και αφορμή για μεγάλες συναθροίσεις. Είναι χαρακτηριστικό ότι όσοι μουσουλμάνοι είναι ασθενείς, ταξιδιώτες ή επιβάλλεται να κάνουν βαριά χειρωνακτική εργασία και δεν μπορούν να τηρήσουν το ραμαζάνι, θα πρέπει να αναπληρώσουν τις ημέρες που δεν νήστεψαν μέχρι το επόμενο ραμαζάνι κατά προτίμηση τις Δευτέρες και τις Πέμπτες. Δεν είναι ξεκάθαρο ποιες πρακτικές ανάγκες εξυπηρέτησε η θέσπιση του ραμαζανιού, χωρίς βέβαια να υποβαθμίζεται η έννοια του να θυμίζει στους μουσουλμάνους πόσο υποφέρουν οι φτωχοί, εκείνοι που σπάνια τρέφονται σωστά ή δεν έχουν πρόσβαση στο κατάλληλο φαγητό. Όπως και έχει, η μελέτη του ραμαζανιού έδωσε στη Δύση την ιδέα της διαλλειματικής νηστείας (την αποχής δηλαδή από κάθε λήψη τροφής κατά ένα μεγάλο μέρος του 24ωρου) με θεαματικά αποτελέσματα στην υγεία και την απώλεια βάρους, όταν βέβαια συνοδεύεται από σωστή διατροφή τις ώρες που προβλέπει κάθε προσωποποιημένο πρόγραμμα.

Γιατί εβραίοι και μουσουλμάνοι δεν τρώνε χοιρινό;

Σε κάθε πολιτισμό υπάρχουν φαγητά ταμπού. Στις δυτικές κοινωνίες θεωρούμε αδιανόητο να φάμε κρέας από άλογα, γάτες και σκύλους. Ωστόσο, σε ορισμένα μέρη της ανατολικής Ασίας αυτά τα ζώα βρίσκονται στην καθημερινή διατροφή. Το χοιρινό κρέας είναι ταμπού με βάση την Παλαιά Διαθήκη και το Κοράνι ως «ακάθαρτο», επειδή το ζώο κυλιέται όλη τη ζωή του σε λάσπες. Ωστόσο, υπάρχει μια εξαίρεση – τουλάχιστον στο Κοράνι – όπου αναφέρεται ότι μπορεί κάποιος πιστός να φάει χοιρινό όταν δεν υπάρχει κάτι άλλο να φάει και κινδυνεύει από την πείνα. Η απαγόρευση της βρώσης χοιρινού πρώτα από τους Ιουδαίος (και μετά από τους μουσουλμάνους) ερμηνεύεται ως μια απόφαση που ερχόταν σε αντίθεση με την προ υπάρχουσα θρησκεία των Χαναανιτών που επέτρεπε τη βρώση χοιρινού. Ήταν δηλαδή ένα «διαφοροποιητικό» στοιχείο της νέας θρησκείας. Ωστόσο κάθε μεταφυσικός ή πρακτικός λόγος της απαγόρευσης της βρώσης του χοιρινού κρέατος έχει «νομιμοποιηθεί» από τα επιστημονικά δεδομένα στις ημέρες μας. Το χοιρινό δεν είναι βέβαια ένα «ακάθαρτο» κρέας, αλλά είναι ανθυγιεινό για τον άνθρωπο λόγω των πολλών λιπών και των τοξινών του. Η «μεσογειακή διατροφή» το έχει βγάλει από το τραπέζι μας μαζί με τα παράγωγά του.

Ινδουισμός και «Ιερές Αγελάδες»

O ινδουισμός, η αρχαιότερη από τις σημερινές θρησκείες, υπογραμμίζει τη μεγάλη ωφέλεια που έχει ο πιστός εάν απέχει από την κατανάλωση κρέατος, χωρίς όμως να επιβάλλει αυστηρή χορτοφαγία. Οι ινδουιστές συνήθως απέχουν από την κατανάλωση κρέατος για να αποφύγουν να προκαλούν πόνο στα ζώα. Το ταμπού της θανάτωσης αγελάδας, η αποχή δηλαδή από τη βρώση βοδινού κρέατος, επιβλήθηκε μόνο όταν ο πληθυσμός στην Ινδία αυξήθηκε πολύ, με συνέπεια η αγροτική παραγωγή να εξαρτάται απόλυτα από το συγκεκριμένο ζώο για το όργωμα και τις άλλες αγροτικές εργασίες. Οι ανάγκες της παραγωγικής διαδικασίας δηλαδή ήταν εκείνες που οδήγησαν στην προστασία των αγελάδων με τον μανδύα της θρησκευτικής απαίτησης. Ωστόσο τα μέλη της πιο χαμηλής κάστας, οι άθικτοι, καταναλώνουν βοδινό κρέας, αναλαμβάνοντας το ρίσκο της τιμωρίας στην επόμενη ζωή τους (μετενσάρκωση). 

+ Το διατροφικό ταξίδι που σας πρότεινε το utopia zone, όπως θα παρατηρήσατε, δεν μπήκε σε θεολογικά δόγματα και θρησκευτικές αντιλήψεις από τις οποίες προέκυψαν οι νηστείες και οι απαγορεύσεις της βρώσης κάποιων ζώων. Σκοπός μας δεν ήταν να κάνουμε συγκριτική θρησκειολογία αλλά να εξηγήσουμε φαινόμενα και παραδόσεις με εργαλεία που μας παρέχουν οι επιστήμες της ιστορίας, της κοινωνιολογίας και της ανθρωπολογίας με σεβασμό σε κάθε πίστη που ασπάζονται οι άνθρωποι για να γαληνεύει η ψυχή τους.