Ο ψυχαναγκασμός ή αλλιώς η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή είναι μια ψυχική πάθηση που προκαλεί σημαντική δυσλειτουργία στην ζωή του ατόμου με αποτέλεσμα να βιώνει ένα διαρκές και ανυπόφορο άγχος. Περιλαμβάνει τις ιδεοληψίες και τους ψυχικούς καταναγκασμούς. Ιδεοληψίες είναι οι επαναλαμβανόμενες σκέψεις και ιδέες που έρχονται στο άτομο παρορμητικά και εμμονικά χωρίς να το επιθυμεί και του στερούν την ψυχική του ηρεμία. Ένα απλοϊκό παράδειγμα ιδεοληψίας είναι: “είδα μαύρη γάτα, σίγουρα κάτι κακό θα μου συμβεί”. Ψυχικοί καταναγκασμοί είναι οι επαναλαμβανόμενες πράξεις που κάνει το άτομο για να ανακουφιστεί από το άγχος που του προκαλούν οι ιδεοληψίες. Για παράδειγμα, ο Τζακ Νίκολσον στην ταινία “As Good as it Gets” περπατάει με συγκεκριμένο εμμονικό τρόπο στο πεζοδρόμιο προσπερνώντας τα έγχρωμα πλακάκια, για να πάει καλά η μέρα του.
Με τι συνδέεται ο ψυχαναγκασμός;
Ο ψυχαναγκασμός είναι άμεσα συνδεδεμένος με το ενοχικό σύνδρομο. Η ενοχή είναι ένα συναίσθημα, το οποίο όταν είναι διογκωμένο, κάνει την καθημερινότητα του ατόμου δυσλειτουργική. Ωστόσο, οι ενοχές μπορεί να λειτουργούν και ως ρυθμιστές της επιθυμητής συμπεριφοράς. Το ενοχικό σύμπλεγμα είναι φασματικό. Μπορεί, δηλαδή, να αισθανόμαστε από λίγο έως πολύ ενοχικά. Το ενοχικό άτομο χαρακτηρίζεται συνήθως από χαμηλή αυτοεκτίμηση με αποτέλεσμα να κατηγορεί τον εαυτό του όταν η έκβαση δεν είναι η επιθυμητή. Έχει θέμα με την αποδοχή των άλλων κι έτσι σπάνια λέει «όχι» όταν του ζητείται κάτι, ανησυχώντας μήπως δε γίνει αρεστός. Διακατέχεται από τελειομανία. Η τελειομανία, ωστόσο, συντελεί ενίοτε στην πρόοδο και την ευημερία του ατόμου. Στην ψυχή, όμως, του ενοχικού ατόμου συνδυάζεται με συναίσθημα ανεπάρκειας με αποτέλεσμα να του δημιουργεί συνθήκες ψυχολογικής πίεσης και να μετατρέπεται σταδιακά σε νοσηρή τελειοθηρία. Επιζητάει συνεχώς συγχώρεση, διότι αισθάνεται μονίμως υπεύθυνος για τα κακώς κείμενα, ενώ σπάνια αισθάνεται να του απονέμονται τα εύσημα για τα επιτεύγματά του. Έχοντας αυτή την εικόνα για τον εαυτό του αισθάνεται συχνά ο υπαίτιος όλων των δυσάρεστων γεγονότων στα μάτια των σημαντικών του άλλων. Αναλαμβάνει την ευθύνη για όλα τα στραβά που συμβαίνουν γύρω του απορροφώντας έτσι μέσα του το βαρύ φορτίο των ενοχών. Βρίσκεται σε συνεχή συνθήκη αγωνίας προσπαθώντας να διεκπεραιώσει τέλεια ό,τι του έχει ζητηθεί. Πρώτος ο ίδιος δε συγχωρεί λάθη στον εαυτό του. Σπάνια καταφέρνει να βρει διεξόδους ανακούφισης και βιώνει έντονο άγχος, το οποίο συνήθως σωματοποιεί. Τέλος, μπορεί εύκολα να πέσει θύμα ενός χειριστικού ατόμου λόγω της δυσκολίας που έχει να αρνηθεί και εξαιτίας της κλινικής του τελειοθηρίας.
Με ποιο τρόπο σχετίζεται το ενοχικό σύνδρομο με την ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή;
Για να απαλλαγεί το άτομο από τις τόσο δυσάρεστες επιπτώσεις των ενοχικών του ιδεών υιοθετεί επαναληπτικές συμπεριφορές ή πράξεις, τους λεγόμενους καταναγκασμούς. Αποζητώντας την ανακούφιση από το βάρος των εμμονών παγιδεύεται σε έναν κύκλο καταναγκασμών, που σχετίζεται με τη σχολαστική καθαριότητα, την τελειομανία, τις φοβίες, ή με σεξουαλικές και θρησκευτικές εμμονές. Πρόκειται για παγίδα που αν συνοδευτεί με την απώλεια ελέγχου το άτομο βιώνει αγωνία και παρεμποδίζεται έτσι η καθημερινή του λειτουργία. Αν αυτή η συμπεριφορά γίνει ακραία και το άτομο καταναλώνει υπερβολικό χρόνο με επαναλαμβανόμενες πράξεις που παρεμποδίζουν τη δραστηριότητά του, τότε μιλάμε για μια παθολογική κατάσταση που ονομάζεται ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή (ΙΔΨ). Το άτομο που πάσχει από αυτή τη διαταραχή μπορεί να συνειδητοποιήσει τον παραλογισμό των ιδεοληψιών του, αλλά η αγωνία του και ο φόβος του ότι κάτι κακό θα συμβεί δεν το αφήνει να τις εκλογικεύσει. Έτσι οδηγείται στην εκτέλεση ψυχαναγκαστικών πράξεων στην προσπάθειά του να μειώσει τα επίπεδα του άγχους του, με τη μορφή τελετουργίας συντηρώντας έτσι το φαύλο κύκλο της ιδεοψυχαναγκαστικής διαταραχής.
Ποια είναι η θεραπευτική αντιμετώπιση της ΙΔΨ;
Με τον συνδυασμό φαρμακοληψίας και ψυχοθεραπείας μπορεί το άτομο να καταφέρει να διαχειριστεί την διαταραχή του και να έχει μια λειτουργική καθημερινότητα. Η φαρμακευτική αγωγή με αντικαταθλιπτικά επεμβαίνει στην επαναπρόσληψη της σεροτονίνης, η οποία είναι η χημική εκείνη ουσία που χρησιμοποιείται από τον εγκέφαλο ως αγγελιαφόρος. Η γνωσιακή συμπεριφορική ψυχοθεραπεία επεμβαίνει στον εντοπισμό των δυσλειτουργικών πυρηνικών πεποιθήσεων, που ευθύνονται για την ενοχικότητα του ατόμου και στη συνέχεια στην τροποποίησή τους σε πιο λειτουργικούς κανόνες. Εκπαιδεύει το άτομο να αποκτήσει δεξιότητες αναγνώρισης της αρνητικής σκέψης που συνδέεται με τα ανυπόφορα συναισθήματα (ενοχές) και την ανεπιθύμητη συμπεριφορά (καταναγκασμό) και αντικατάστασής της από μια νέα εναλλακτική βοηθητική σκέψη. Απαιτείται πολλή και συστηματική δουλειά από τον θεραπευτή και τον θεραπευόμενο εντός και εκτός συνεδρίας.
