Είναι φυσιολογικό για τα παιδιά να αισθάνονται φόβο ή ανησυχία μερικές φορές. Αυτά τα συναισθήματα άλλωστε μπορούν να τα βοηθήσουν να είναι προσεκτικά. Πράγματα και καταστάσεις καινούργια για εκείνα, μεγάλα, δυνατά ή διαφορετικά, που οι ενήλικες δεν τα βρίσκουν απειλητικά, μπορεί στα παιδιά να φαίνονται τρομακτικά στην αρχή.

Το να «κοροϊδέψουμε» το παιδί ή να το αναγκάσουμε να αντιμετωπίσει τον φόβο του θα κάνει τα πράγματα χειρότερα. Μπορούμε να βοηθήσουμε το παιδί μας παίρνοντας στα σοβαρά τους φόβους του και ενθαρρύνοντάς το να μιλήσει για τα συναισθήματά του. Οι γονείς μπορούμε να βοηθήσουμε τα παιδιά να αισθάνονται ασφαλή και να μάθουν να αισθάνονται άνετα.

Είναι σημαντικό να διαχωρίσουμε τους παιδικούς φόβους από τις παιδικές φοβίες. Τα κριτήρια για να διακρίνουμε τους μεν από τις δε είναι η ηλικία των παιδιών, ο τρόπος εμφάνισης, η συχνότητα και το αντικείμενο/κατάσταση που αποτελεί φοβικό ερέθισμα για το παιδί. Ως εκ τούτου, διαφέρει σημαντικά και η αντιμετώπισή τους από τους γονείς και τους ειδικούς. Σήμερα εστιάζουμε στους παιδικούς φόβους και σε επόμενο άρθρο θα αναφερθούμε στις παιδικές φοβίες.*

Παιδικοί φόβοι

Όσον αφορά τους παιδικούς φόβους, συχνά αποτελούν συνηθισμένες και φυσιολογικές αντιδράσεις των παιδιών μπροστά σε ερεθίσματα/γεγονότα που είναι άγνωστα και καινούργια και μπορεί να αποτελούν εξωτερική απειλή. Με άλλα λόγια, οι φόβοι συνδέονται με καταστάσεις που μπορεί να προκαλούν ανησυχία στο παιδί επειδή ξαφνικά έρχεται αντιμέτωπο με πράγματα που δεν γνωρίζει. Με αυτά υπόψη, το συναίσθημα του φόβου είναι αναγκαίο διότι προστατεύει το παιδί, κάνοντάς το να αποφεύγει κινδύνους σημαντικούς για τη διασφάλιση της σωματικής και ψυχικής του ακεραιότητας. Μέχρι και την ηλικία των δώδεκα ετών όλα τα παιδιά μπορεί να έρθουν αντιμέτωπα με φόβους φυσιολογικούς για την ανάπτυξή τους, οι οποίοι συνήθως υποχωρούν χωρίς να μετατραπούν σε φοβίες.

Οι γονείς διδάσκουν στα παιδιά τους να φοβούνται και να προσέχουν συγκεκριμένους κινδύνους, όπως η φωτιά ή η διέλευση του δρόμου. Σε αυτές τις περιπτώσεις το άγχος μπορεί να είναι χρήσιμο, γιατί βοηθά στην προστασία του παιδιού από κάτι επικίνδυνο. Ωστόσο τα παιδιά μπορεί να φοβούνται καταστάσεις ή αντικείμενα που οι ενήλικες δεν θεωρούν απειλητικά.

Οι πηγές του φόβου μπορεί να αλλάξουν καθώς το παιδί ωριμάζει. Για παράδειγμα, ο φόβος για το σκοτάδι ή για τέρατα κάτω από το κρεβάτι μπορεί να δώσει τη θέση του σε φόβους διάρρηξης ή βίας. Οι τακτικές που δεν αποδίδουν περιλαμβάνουν το πείραγμα του παιδιού επειδή φοβάται ή το να το αναγκάσουμε να αντιμετωπίσει τρομακτικές καταστάσεις.

Βοηθάμε το παιδί να αντιμετωπίσει τον φόβο παίρνοντας στα σοβαρά τα συναισθήματά του, ενθαρρύνοντάς το να μιλήσει για τα άγχη του, παραθέτοντάς του τα γεγονότα και δίνοντάς του την ευκαιρία να αντιμετωπίσει τους φόβους του με τον δικό του ρυθμό και με την υποστήριξή μας.

Το φοβισμένο παιδί

Μερικά παιδιά είναι πιο φοβισμένα από άλλα. Οι παράγοντες που συμβάλλουν μπορεί να αφορούν:

• Γενετική ευαισθησία – ορισμένα παιδιά έχουν γενικά πιο ευαίσθητη και συναισθηματική ιδιοσυγκρασία
• Τουλάχιστον ένας ανήσυχος γονέας – τα παιδιά μαθαίνουν πώς να συμπεριφέρονται βλέποντας τους γονείς τους.
• Υπερπροστατευτική ανατροφή των παιδιών – ένα εξαρτώμενο παιδί είναι πιο πιθανό να αισθάνεται αβοήθητο και αυτό μπορεί να οδηγήσει σε γενικευμένο άγχος.
• Στρεσογόνα γεγονότα – όπως χωρισμός γονέων, τραυματισμός ή παραμονή στο νοσοκομείο.

Συνήθεις φόβοι για τα μωρά

Μόλις ένα μωρό φτάσει τους έξι ή επτά μήνες έχει δημιουργήσει ισχυρούς δεσμούς με τους γονείς ή τους φροντιστές του. Ο χωρισμός από τους «ιδιαίτερους ανθρώπους» του, ακόμη και για σύντομη χρονική περίοδο, μπορεί να προκαλέσει σημαντικό άγχος και άφθονο κλάμα. Αντίστοιχα, πολλά μωρά προτιμούν τόσο πολύ την αποκλειστική παρέα των «ειδικών» τους ανθρώπων που αναπτύσσουν για λίγο φόβο για τους ξένους. Τα μωρά ξεπερνούν αυτήν τη φάση με τον καιρό.

Οι προτάσεις για να βοηθήσουμε το μωρό μας να αντιμετωπίσει το άγχος αποχωρισμού και τον φόβο των αγνώστων περιλαμβάνουν:

• Όποτε είναι δυνατόν στο σπίτι, εάν το μωρό εκνευρίζεται όταν απομακρυνόμαστε, το παίρνουμε μαζί από δωμάτιο σε δωμάτιο ή του μιλάμε ενώ δεν έχουμε οπτική επαφή.
• Λέμε στο μωρό μας πότε φεύγουμε από το δωμάτιο (ή βγαίνουμε έξω) και ανακοινώνουμε την άφιξή μας όταν επιστρέψουμε. Αυτό το βοηθά να μας εμπιστευτεί.
• Επιτρέπουμε στο μωρό μας να γνωρίσει νέους ανθρώπους μακριά από την ασφάλεια της αγκαλιάς μας. Το αφήνουμε να δει πως ξέρουμε ότι το νέο άτομο είναι εντάξει.
• Εάν το μωρό μας είναι ανήσυχο, το καθησυχάζουμε με μια ήρεμη και σίγουρη έκφραση.
• Αν το αφήσουμε να «φωνάξει» και να κλάψει, αυτό επιδεινώνει το άγχος του.

Συνήθεις φόβοι για τα νήπια

Τα παιδιά ηλικίας από δύο έως τριών ετών μόλις αρχίζουν να μαθαίνουν πώς να αντιμετωπίζουν τα έντονα συναισθήματά τους, όπως ο θυμός. Ένας κοινός φόβος για ένα νήπιο είναι ότι θα κατακλυστεί από ισχυρά συναισθήματα.

Τα νήπια έχουν περιορισμένη κατανόηση του μεγέθους και μπορεί να αναπτύξουν φαινομενικά παράλογους φόβους, όπως ότι θα πέσουν μέσα στην τρύπα της μπανιέρας ή στη λεκάνη της τουαλέτας.

Οι προτάσεις για να βοηθήσουμε το νήπιό μας περιλαμβάνουν:

• Ενθαρρύνουμε το παιδί να μιλήσει για τους φόβους και τα άγχη του.
• Εκτιμάμε ότι οι φόβοι όπως το να πέσει μέσα στην τρύπα της μπανιέρας είναι αυθεντικοί για το παιδί, επειδή τα μικρά παιδιά δεν καταλαβαίνουν ακόμη το μέγεθος και τον χώρο.
• Δεν πιέζουμε το παιδί να αντιμετωπίσει το αντικείμενο του φόβου του, γιατί αυτό μπορεί να κάνει τα πράγματα χειρότερα. Το βοηθάμε να συνηθίσει σιγά σιγά.
• Αποδεχόμαστε ότι ίσως χρειαστεί να βοηθήσουμε το παιδί να αποφύγει το φοβιστικό αντικείμενο για λίγο.

Συνήθεις φόβοι για παιδιά δημοτικού σχολείου

Καθώς ένα παιδί μαθαίνει περισσότερα για τον κόσμο η λίστα με τα πράγματα που φοβάται τείνει να μεγαλώνει. Κάποιοι φόβοι είναι πραγματικοί και άλλοι φανταστικοί. Οι συνήθεις φόβοι περιλαμβάνουν φόβο σκοταδιού, διάρρηξης, πολέμου, θανάτου, χωρισμού ή διαζυγίου των γονιών τους και υπερφυσικών όντων (όπως φαντάσματα και τέρατα).

Οι προτάσεις για να βοηθήσουμε το παιδί μας περιλαμβάνουν:

• Το ενημερώνουμε ότι παίρνουμε στα σοβαρά τους φόβους του.
• Του δίνουμε αληθινές πληροφορίες για θέματα όπως ο θάνατος ή ο πόλεμος και του κάνουμε σαφές ότι είμαστε πρόθυμοι να απαντήσουμε σε οποιαδήποτε ερώτηση.
• Το ενθαρρύνουμε να αντιμετωπίσει το αντικείμενο του φόβου του, όπως τα σκυλιά, ένα βήμα τη φορά και με τον δικό του ρυθμό. Για παράδειγμα, ίσως ξεκινήσουμε με εικόνες και μετά δοκιμάσουμε με ένα πολύ μικρό, ευγενικό σκυλί που είναι δεμένο, ώστε το παιδί να αποφασίσει πόσο κοντά θα πλησιάσει.
• Αφήνουμε για λίγο τον έλεγχο στο παιδί. Για παράδειγμα, εάν φοβάται τους εισβολείς, του αναθέτουμε το κλείσιμο και το κλείδωμα του παραθύρου της κρεβατοκάμαράς του ως μια από τις νυχτερινές του υποχρεώσεις.
• Οι καθημερινές ρουτίνες και τα «τελετουργικά» δίνουν στο παιδί αίσθηση σταθερότητας και ασφάλειας και μπορεί να μειώσουν το γενικό άγχος.

Αχ αυτό το φοβερό και τρομερό σκοτάδι!

Πολλά παιδιά φοβούνται το σκοτάδι. Ένα νήπιο ή παιδί προσχολικής ηλικίας τείνει να φοβάται άγνωστα πράγματα που δεν καταλαβαίνει ή δεν μπορεί να ελέγξει. Η ενεργή φαντασία τους και η αδυναμία τους να διακρίνουν πάντα την πραγματικότητα από τη φαντασία σημαίνει ότι μπορεί να πιστεύουν πως τέρατα βρίσκονται κάτω από το κρεβάτι ή στην ντουλάπα και περιμένουν να εμφανιστούν μόλις σβήσει το φως.

Εάν δεν αντιμετωπιστεί, ο φόβος του παιδιού για το σκοτάδι μπορεί να παραμείνει και να συνεχίσει να διαταράσσει τη ρουτίνα και τις συνήθειες του ύπνου του. Υπάρχουν πολλοί τρόποι με τους οποίους οι γονείς μπορούν να βοηθήσουν το παιδί τους να ξεπεράσει τον φόβο του σκοταδιού.

Βοηθώντας ένα παιδί που φοβάται το σκοτάδι

Όπως και με άλλους φόβους, είναι σημαντικό να χειριζόμαστε τον φόβο του παιδιού για το σκοτάδι με συμπάθεια και κατανόηση. Δεν γελοιοποιούμε ούτε απορρίπτουμε τα συναισθήματα του παιδιού μας, δεν απογοητευόμαστε ούτε θυμώνουμε. Το πρώτο βήμα για να βοηθήσουμε το παιδί μας να ξεπεράσει τον παράλογο φόβο του είναι να αποδεχτούμε τα συναισθήματά του ως αληθινά και να ανταποκριθούμε σε αυτά με ευαισθησία.

Οι προτάσεις περιλαμβάνουν:

• Του ζητάμε να μας περιγράψει τους φόβους του και τι ακριβώς το κάνει να φοβάται.
• Του δείχνουμε ότι κατανοούμε τους φόβους του αλλά και ότι δεν τους μοιραζόμαστε απαραίτητα.
• Το διαβεβαιώνουμε ότι είναι ασφαλές και του εξηγούμε ότι δεν υπάρχουν πλάσματα όπως τέρατα.
• Δεν προσπαθούμε να καθησυχάσουμε το παιδί ελέγχοντας την ντουλάπα ή κάτω από το κρεβάτι, καθώς αυτό μπορεί να του υποδηλώνει ότι πιστεύουμε πως υπάρχουν τέρατα.
• Εάν το παιδί φοβάται το σκοτάδι λόγω της πιθανότητας εισβολέων, μπορεί να βοηθήσει αν του δείξουμε τα μέτρα ασφαλείας γύρω από και μέσα στο σπίτι, όπως οι κλειδαριές. Ωστόσο αφήνουμε πάντα μια έξοδο διαφυγής όταν βρίσκονται άνθρωποι μέσα στο σπίτι, για την περίπτωση πυρκαγιάς ή άλλης έκτακτης ανάγκης.
• Ζητάμε από το παιδί προτάσεις για το τι θα το έκανε να αισθάνεται πιο ασφαλές. Προτείνουμε κι εμείς κάποιες ιδέες. Ίσως π.χ. να ένιωθε καλύτερα αν έπαιρνε στο κρεβάτι ένα αγαπημένο παιχνίδι ή κουβερτάκι.
• Μαθαίνουμε αν ο φόβος του για το σκοτάδι προέρχεται από άλλες ανησυχίες. Για παράδειγμα, μερικά παιδιά μπορεί να φοβούνται ότι οι γονείς τους χωρίζουν ή ότι θα πεθάνουν και αυτό το άγχος χειροτερεύει όταν είναι μόνα τους στο σκοτάδι. Μιλάμε στο παιδί με ειλικρίνεια για τέτοια θέματα.

Γενικές προτάσεις για τον φόβο του σκοταδιού

Πρακτικοί τρόποι για να αντιμετωπίσουμε τον φόβο του παιδιού μας για το σκοτάδι περιλαμβάνουν:

• Καθιερώνουμε μια ρουτίνα πριν από τον ύπνο την οποία το παιδί μας βρίσκει χαλαρωτική και ευχάριστη. Οι προβλέψιμες ρουτίνες πριν από τον ύπνο βοηθούν στη μείωση του άγχους.
• Βάζουμε ένα φωτάκι νυκτός στο δωμάτιο του παιδιού ή αφήνουμε λίγο φως από τον διάδρομο ή άλλη κοντινή πηγή να μπαίνει από μια χαραμάδα στο δωμάτιό του.
• Ο φόβος ενός παιδιού τείνει να μειώνεται εάν αισθάνεται ότι έχει κάποιον έλεγχο της κατάστασης. Για παράδειγμα, τοποθετούμε μια λάμπα στο κομοδίνο δίπλα στο κρεβάτι του για να μπορεί να ανάψει μόνο τους το φως όταν νιώσει την ανάγκη. Χρησιμοποιούμε λαμπτήρα χαμηλής ισχύος.
• Βεβαιωνόμαστε ότι οι συνήθειες παρακολούθησης τηλεόρασης και το υλικό ανάγνωσης είναι κατάλληλα για την ηλικία του. Πλάνα ειδήσεων, ταινίες ή τρομακτικά βιβλία μπορούν εύκολα να τρομάξουν ένα παιδί.
• Παρατηρούμε το δωμάτιό του τη νύχτα και προσπαθούμε να δούμε τα πράγματα από τη δική του οπτική γωνία. Υπάρχει κάποια εικόνα ή παιχνίδι που μπορεί να σκιάζει ή να φαίνεται ανατριχιαστικό στο μισοσκόταδο;
• Η τακτική άσκηση βοηθά στη μείωση των επιπέδων του στρες. Βεβαιωνόμαστε ότι το παιδί έχει αρκετή σωματική δραστηριότητα κατά τη διάρκεια της ημέρας.
• Δεν μεγαλοποιούμε ούτε υπερβάλλουμε για τον φόβο του παιδιού μπροστά στο ίδιο ή σε άλλα άτομα, για το ενδεχόμενο να αισθάνεται περισσότερο άγχος γι’ αυτό.
• Δεν κοροϊδεύουμε ούτε υποτιμάμε τον φόβο του.
• Υπάρχουν πολλά βιβλία για τη διαχείριση των παιδικών φόβων, τόσο για τους γονείς όσο και για το παιδί.
• Ενισχύουμε τη θετική συμπεριφορά. Επιτρέπουμε στο παιδί να κάνει μικρά βήματα για να ξεπεράσει τον φόβο του και του κάνουμε κομπλιμέντα για κάθε επίτευγμα. Κάθε φορά που καταφέρνει ένα βήμα, όπως να μην πηδήξει από το κρεβάτι τη στιγμή που το βάζουμε για ύπνο, το επιβραβεύουμε. Τα νήπια αρκούνται σε πολύ απλές μορφές ανταμοιβής, όπως αυτοκόλλητα σε έναν επιτοίχιο πίνακα.

Επαγγελματική βοήθεια για τον φόβο και το άγχος στα παιδιά

Μερικές φορές ένα παιδί είναι τόσο φοβισμένο που επηρεάζονται η καθημερινή του ζωή και το παιχνίδι του. Σε αυτή την περίπτωση, όταν δηλαδή θεωρούμε ότι το παιδί είναι ιδιαίτερα επιβαρυμένο από φόβους που τείνουν να γίνουν μόνιμες φοβίες,* ζητάμε επαγγελματική βοήθεια. Τα παιδιά μπορούν να διδαχτούν πώς να διαχειρίζονται το άγχος τους και οι γονείς μπορούν να μάθουν στρατηγικές βοήθειας.

*Περισσότερα για τις φοβίες σε επόμενο άρθρο. Μείνετε συντονισμένοι…