του Δημήτρη Καλαντζή.

Οι μουριές είναι – ή μάλλον ήταν – το πιο διαδεδομένο είδος δέντρου στα όρια του δήμου Αθηναίων. Πάνω από 25.000 δέντρα από την Άνοιξη και μέχρι τα μέσα Φθινοπώρου έδιναν πλούσια και δροσερή βλάστηση σε μια πόλη χωρίς επαρκείς χώρους πρασίνου. Μέχρι που ένα έντομο εισβολέας από την Κίνα έφτασε στην πρωτεύουσα και άρχισε να καταστρέφει τη μία μουριά μετά την άλλη. Οι απώλειες μέχρι στιγμής είναι τεράστιες και, παρά τις προσπάθειες του δήμου Αθηναίων, είναι αμφίβολο ότι το τοπίο της πόλης δεν θα αλλάξει ριζικά, όπως έγινε και πριν από 15 χρόνια με την καταστροφή του 80% των φοινίκων της Αθήνας από το «αιγυπτιακό σκαθάρι». Πώς έφτασε το έντομο εισβολέας από την Κίνα; Πώς χτυπά το ένα δέντρο μετά το άλλο; Πώς αντιμετωπίζει ο δήμος την εισβολή; Θα υπάρχουν μουριές στην Αθήνα – ή και ολόκληρη την Ελλάδα – την επόμενη δεκαετία; Το Utopia Zone απευθύνθηκε σε ειδικούς και συγκέντρωσε τις ενδιαφέρουσες, θέλουμε να πιστεύουμε, απαντήσεις.     

Από την Κίνα μέσω της ξυλείας

Την άνοιξη του 2017 στο Ηράκλειο της Κρήτης ανιχνεύτηκε για πρώτη φορά στην Ελλάδα προσβολή των δέντρων μουριάς από το έντομο Xylotrechus chinensis. Το έντομο αυτό, που στην ώριμη ανάπτυξή του μοιάζει με μικρή σφήγκα, διεισδύει στους κορμούς και τα κλαδιά των δέντρων για να τραφεί και να αναπαραχθεί με αποτέλεσμα να τους προξενεί σημαντικές φθορές που φθάνουν μέχρι και τη νέκρωση του φυτού. Σύμφωνα με ορισμένους επιστήμονες το έντομο έφτασε στην Κρήτη από μία παραγγελία ειδικής ξυλείας για την κατασκευή μουσικών οργάνων (κρητικών λυρών), αλλά δεν μπορεί να αποκλειστεί και το ενδεχόμενο να μεταφέρθηκε από την Κίνα από τις ξύλινες συσκευασίες που χρησιμοποιούνται για την ασφάλεια των προϊόντων μέσα στα κοντέινερ. Το έντομο άρχισε την επόμενη χρονιά να εμφανίζεται και εκτός Κρήτης, ενώ στην Αθήνα παρατηρήθηκε το 2019-2020 με τα Σεπόλια και τον Βοτανικό να χάνουν σε σύντομο διάστημα το 30% των μουριών τους.

Το ξυλοφάγο έντομο διαβιεί μέσα στον κορμό του δένδρου, και το τέλειο έντομο εμφανίζεται και ξεκινά τις πτήσεις του αρχές του καλοκαιριού για να εναποθέσει τα αυγά του κάτω από το φλοιό νέων δένδρων. Τα ώριμα έντομα θα μπορούσαν να καταπολεμηθούν με ψεκαστικό νέφος, αλλά αυτό θα ήταν αδύνατον να γίνει χωρίς σοβαρούς κινδύνους για τους πολίτες μέσα στον αστικό ιστό. Οι επιστήμονες κατέληξαν στην επέμβαση όταν το έντομο είναι στο αρχικό του εξελικτικό στάδιο (λάρβα) και διαβιεί μέσα στους κορμούς. Σε αυτό το στάδιο, το καλοκαίρι, εμφανίζει την μεγαλύτερη ευαισθησία σε φυτοπροστατευτικά σκευάσματα. Η συγκεκριμένη επιλογή οδήγησε τους ειδικούς στην εφαρμογή κάποιου σκευάσματος με την μέθοδο της έγχυσης στον κορμό. Η περίοδος του καλοκαιριού είναι η καταλληλότερη για τέτοια εφαρμογή λόγω του ότι οι συνθήκες περιβάλλοντος συμβάλουν σημαντικά στην διασπορά του σκευάσματος σε όλους τους ιστούς του.

Όπως μας λέει ο εντομολόγος του Μπενάκειου Φυτοπαθολογικού Ινστιτούτου Δημήτρης Παπαχρήστος, το συγκεκριμένο έντομο έχει διάρκεια ζωής 4-5 μήνες, γεννάει τα αυγά του όλο το καλοκαίρι σε πάρα πολύ μικρές οπές που δημιουργεί στις μουριές, τα οποία γίνονται προνύμφες και αρχίζουν να καταναλώνουν τους χυμούς του δέντρου. Ένα δέντρο μουριάς μπορεί να φαίνεται εντελώς υγιές την περίοδο επώασης των αυγών και μέσα στο καλοκαίρι να καταρρεύσει ξαφνικά.

Όταν παρουσιάστηκε το πρόβλημα στην Αθήνα, δεν υπήρχαν εγκεκριμένα εντομοκτόνα για το συγκεκριμένο είδος του κινέζικου ξυλοφάγου κι έτσι χρειάστηκε να κινηθούν οι διαδικασίες για έγκριση ενός φυτοφαρμάκου που είχαν χρησιμοποιήσει οι Ισπανοί με τη μέθοδο της έκχυσης μέσα στους κορμούς.  

Πόσο σημαντικές είναι οι μουριές για την Αθήνα

Ο πρώην Προϊστάμενος της Διεύθυνσης Πρασίνου του Δήμου Αθηναίων Dr. Δημήτριος Κυριακάκης, που κλήθηκε να αντιμετωπίσει το πρώτο κύμα επίθεσης του ξυλοφάγου εντόμου μας δίνει την έκταση του προβλήματος:  

«Το 20% των δέντρων των πεζοδρομίων της Αθήνας (σε δεντροστοιχίες και πλατείες) είναι μουριές. Πρόκειται για 25.000 δέντρα, τα μισά εκ των οποίων έχουν προσβληθεί από το ξυλοφάγο σκαθάρι και είτε έχουν αντικατασταθεί με νεότερα δέντρα, είτε αντιμετωπίζουν το έντομο με τις «ενέσεις» εντομοκτόνων. Κατά την εκτίμησή μου οι πολύ υψηλές θερμοκρασίες το καλοκαίρι ενδεχομένως να έχουν προκαλέσει πτώση του υδροφόρου ορίζοντα με αποτέλεσμα οι ρίζες των δέντρων να μην μπορούν από τα τέλη Ιουλίου μέχρι τις πρώτες βροχές του Φθινοπώρου να βρουν υγρασία. Το διάστημα αυτό εκδηλώνεται πιο έντονα η προσβολή των δέντρων από το έντομο. Η πτώση του υδροφόρου ορίζοντα είναι παγκόσμιο φαινόμενο της κλιματικής αλλαγής».

• Πόσο σημαντικές είναι οι μουριές στην εικόνα της Αθήνας αλλά και στον καθαρισμό της ατμόσφαιρας;

«Η συμβολή των μουριών είναι τεράστια. Έχουν το πλεονέκτημα ότι ενώ κλαδεύονται κάθε Χειμώνα, μέχρι την Άνοιξη αποκαθιστούν τα κλαδέματα με νέους, πιο δυναμικούς και μεγαλύτερους βλαστούς, δίνοντας στην πόλη την εικόνα της δροσιάς, ενώ με τα πυκνά φυλλώματά τους εμποδίζουν τις ακτίνες του ήλιου να φτάσουν στο πλακόστρωτο και να ανεβάσουν την θερμοκρασία και την αίσθηση καύσου στους πολίτες. Τα χαρακτηριστικά της μουριάς είναι ευεργετικά για την πόλη».

Η καταστροφή των φοινίκων της Αθήνας

• Υπάρχουν ομοιότητες με την καταστροφή στους φοίνικες της Αθήνας;

«Πρόκειται για διαφορετικό έντομο αλλά τα προσβαλλόμενα δέντρα έχουν παρόμοια χαρακτηριστικά, δηλαδή καταρρέουν από τον Αύγουστο μέχρι τα τέλη Σεπτεμβρίου. Για τους φοίνικες πλέον υπάρχει ένα αποτελεσματικό πρωτόκολλο για τη διάσωσή τους, δυστυχώς δεν ήταν διαθέσιμο στην αρχή της κρίσης και είχαμε μεγάλες απώλειες. Στον Εθνικό Κήπο που εφαρμόστηκε ένα συστηματικό πρόγραμμα από το Μπενάκειο Ινστιτούτο, υπήρξαν καλύτερα αποτελέσματα. Σήμερα έχουν επιβιώσει κάποιοι φοίνικες και το έντομο έχει υποχωρήσει. Αφού κατέστρεψε τον μεγαλύτερο πληθυσμό των φοινίκων, δυσκολεύεται πια να βρει καινούργια φυτά για να πολλαπλασιαστεί. Έτσι μειώθηκε ο πληθυσμός του. Να σημειώσουμε ότι από τους 1.000 φοίνικες (κανάριους φοίνικες) που είχε ο δήμος Αθηναίων χάθηκε το 70-80% κατά τη διάρκεια της κρίσης του αιγυπτιακού σκαθαριού».   

Η μάχη του Δήμου Αθηναίων για να σώσει 8.000 μουριές

«Είναι πολύ δύσκολο να φανεί ακόμα εάν θα μπορέσουμε να αντιμετωπίσουμε την εισβολή», μας λέει ο Δημήτρης Τσαγκαρόπουλος, διευθυντής Αστικού Πρασίνου του Δήμου Αθηναίων. «Πρέπει η εφαρμογή της έκχυσης του φαρμάκου να γίνει τρεις συνεχόμενες χρονιές. Ακολουθούμε το Ισπανικό μοντέλο και δεν ανεβάζουμε τη δοσολογία του φαρμάκου διότι μπορεί να παρουσιαστούν προβλήματα στις μέλισσες και άλλα ωφέλημα έντομα. Θα πρέπει, επίσης, να υπάρξει μία συνολική αντιμετώπιση και πέραν τον ορίων του δήμου Αθηναίων καθώς ήδη παρουσιάζονται κρούσματα σε όλη την Αττική και έχουν αρχίσει να εμφανίζονται κρούσματα στον Βορρά και τα νησιά».

• Πώς  αποφασίζετε εάν θα κόψετε ένα δέντρο ή θα επιχειρήσετε να το σώσετε με εκχύσεις φαρμάκου;

«Από το μέγεθος της προσβολής. Εάν ένα δέντρο έχει πάνω από 70% προσβολή είναι βέβαιο ότι δεν πρόκειται να ανταπεξέλθει με οποιαδήποτε εφαρμογή. Στο 30-50% κάνουμε μία προσπάθεια, αφαιρώντας τα κλαδιά που έχουν προσβληθεί, ευελπιστώντας ότι σε βάθος τριετίες θα καταφέρουμε να το σώσουμε. Κι επειδή η μουριά πετάει εύκολα βλαστούς, μπορεί να γίνει ένα φυσιολογικό δέντρο».

• Έχετε διαπιστώσει ποια δέντρα είναι πιο ευάλωτα;

«Στην καταγραφή που έχουμε κάνει φαίνεται ότι το έντομο προτιμά δέντρα που είναι σε αποδρομή, δηλαδή μεγάλης ηλικίας, χωρίς πολλούς χυμούς – δεν παίρνουν υγρασία, δεν παίρνουν πολύ νερό. Σε σημεία που υπάρχει νερό και είναι δροσερό το δέντρο, δεν παρατηρείται μεγάλη προσβολή. Για παράδειγμα, στη Φωκίωνος Νέγρη δεν υπάρχει προσβολή επειδή υπάρχουν υπόγεια νερά. Στην πλατεία Ρώμης στην Κατεχάκη όπου είναι το φρέαρ της Αγίας Φιλοθέης επίσης παρουσιάζεται μικρή προσβολή και τα δέντρα ανταπεξήλθαν. Η υγρασία φαίνεται ότι βοηθάει τις μουριές να αντιμετωπίσουν τους εισβολείς. Η υγρασία βοηθά επίσης το φάρμακο να μεταφερθεί μέσω των χυμών σε όλο το δέντρο».

• Στη θέση των μουριών που ξεράθηκαν θα μπουν πάλι μουριές ή άλλα είδη δέντρων;

«Μας έχει προβληματίσει πολύ αυτό το θέμα. Στις πλατείες και σε σημεία που μπορούμε να κάνουμε εύκολα αλλαγή δέντρων δεν θα βάλουμε πάλι μουριές. Σε δενδροστοιχίες όμως που ιστορικά έχουν μουριές, μας προβληματίζει ιδιαίτερα. Η μουριά είναι το πιο κοινό δέντρο που έχει η Αθήνα. Θα προσπαθήσουμε να διατηρήσουμε το είδος σε αμιγείς δενδροστοιχίες με μουριές. Ευελπιστούμε ότι μετά από 4-5 χρόνια που θα έχουν μεγαλώσει οι μικρές μουριές, θα υπάρξει μια ισορροπία. Συνήθως έτσι γίνεται στη φύση: εμφανίζεται ένας φυσικός εχθρός του εντόμου που εισβάλλει και αποκαθίσταται η ισορροπία».

• Υπάρχουν είδη δέντρων πιο ανθεκτικά από άλλα;

«Όχι γι αυτό και ζητούμενο είναι η βιοποικιλότητα. Πάντα υπάρχει η περίπτωση να προσβληθεί ένα είδος οπότε για να μην χάσουμε όλο το πράσινο στην Αθήνα, θα πρέπει να έχουμε διαφορετικά είδη. Η αλήθεια είναι ότι οι δενδροστοιχίες, για να δείχνουν οπτικά όμορφες, θα πρέπει να αποτελούνται από ενιαίο είδος δέντρων».

• Πόσο σημαντική είναι η ύπαρξη δενδροστοιχιών για την πόλη;

«Η Αθήνα έχει τις περισσότερες δενδροστοιχίες από όλες τις πόλεις του κόσμου. Επειδή δεν υπήρξε σχεδιασμός για χώρους πρασίνου, αναγκαστικά φυτέψαμε σε πολύ στενά πεζοδρόμια – πολλές φορές χωρίς προδιαγραφές – με αποτέλεσμα να έχουμε τη δυσκολία διαχείρισης του πρασίνου στην πόλη. Τουλάχιστον όμως έχουμε πράσινο. Εάν δεις την Αθήνα από ψηλά το καλοκαίρι, θα πεις ότι η Αθήνα έχει πράσινο, αλλά το πράσινο δεν οφείλεται σε ενιαίους χώρους πρασίνου αλλά στις δενδροστοιχίες. Στο εξωτερικό δεν αναπτύσσουν δενδροστοιχίες γιατί δεν είναι απαραίτητες, καθώς έχουν μεγάλους χώρους πρασίνου».

• Πόσο αισιόδοξος είστε για την τύχη των μουριών της Αθήνας;

«Δεν είμαι ιδιαίτερα αισιόδοξος διότι δεν γίνεται συνολική αντιμετώπιση σε όλο το λεκανοπέδιο και επίσης η εφαρμογή μέσα στην πόλη των φαρμάκων προϋποθέτει ειδικό εξοπλισμό. Είναι μηχανήματα που έχουμε προμηθευτεί από την Ισπανία και ρίχνουν με πίεση το φάρμακο μέσα στη μουριά. Δεν είναι εύκολο να το προμηθευτούν όλοι οι δήμοι. Με αυτές τις επεμβάσεις θα μπορέσουμε ίσως να σώσουμε κάποια δέντρα αλλά θέλω να ελπίζω στην εμφάνιση κάποιου φυσικού εχθρού του συγκεκριμένου εντόμου ώστε να έρθει η ισορροπία».    

Μεγάλες απώλειες στο Πεδίον του Άρεως

Στον μεγαλύτερο χώρο αστικού πρασίνου της Αθήνας, το Πεδίον του Άρεως (διοικητικά ανήκει στην Περιφέρεια Αττικής) υπολογίζεται ότι το 40-50% των μουριών έχουν προσβληθεί από το ξυλοφάγο έντομο. Όπως μας είπε ο Διευθυντής Πάρκων και Αλσών της Περιφέρειας Αττικής Ευθύμιος Κοκμοτός, οι μεγάλες μουριές που δεν μπορούσαν πλέον να δώσουν νέους βλαστούς κόπηκαν και φυτεύτηκαν δίπλα τους νέα δέντρα, που δεν φαίνεται να προτιμά το έντομο. Η αφαίρεση των προσβεβλημένων μουριών γίνεται σταδιακά και με προσοχή, καθώς το έντομο μπορεί να ταξιδέψει από τα κομμένα κλαδιά σε άλλα δέντρα. Από την εμπειρική παρατήρηση των μουριών γύρω από την εκκλησία των Παμμέγιστων Ταξιαρχών, που είχαν ασβεστωθεί για αισθητικούς λόγους, φάνηκε ότι δεν υπήρχε μεγάλη προσβολή των συγκεκριμένων δέντρων γι αυτό και πειραματικά ασβεστώθηκαν όλοι οι κορμού των μουριών του Πεδίου του Άρεως.  

Αθήνα χωρίς μουριές;

Όταν κοιτάς παλιές φωτογραφίες της Αθήνας, παρατηρείς ότι κύριο χαρακτηριστικό σημαντικών  τοπόσημων όπως το Πολυτεχνείο, το Αρχαιολογικό Μουσείο και η πλατεία Ομονοίας ήταν οι φοίνικες. Σήμερα, τα κτήρια έχουν παραμείνει ίδια αλλά τα τοπία έχουν αλλάξει ριζικά. Λες και πέρασαν από ένα πρόγραμμα photoshop για να αφαιρεθούν οι φοίνικες. Θα γίνει το ίδιο και με τις μουριές; Και πώς θα είναι η Τοσίτσα ή η Καλλιδρομίου χωρίς μουριές;

Ας βάλουμε όμως στην άκρη το αισθητικό κομμάτι. Να μείνουμε στο πόσο εύθραυστο αποδεικνύεται το φυσικό περιβάλλον στην εποχή μας. Κάποιοι αποφασίζουν να εισάγουν φθηνούς φοίνικες από την Αίγυπτο και καταστρέφεται το 80% των φοινίκων της Αθήνας. Κάποιοι άλλοι αποφασίζουν να εισάγουν ξυλεία – προφανώς πιο φτηνή – από την Κίνα και κινδυνεύουμε τώρα να χάσουμε όλες τις μουριές του τόπου. Αύριο, τι μας περιμένει;

Η ευκολία της διακίνησης προϊόντων σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης δείχνει αντιστρόφως ανάλογη προς τις αντοχές των τοπικών οικολογικών ισορροπιών. Και προφανώς είναι δύσκολο για μία μικρή χώρα όπως η Ελλάδα, να εφαρμόσει αυστηρά πρωτόκολλα προστασία του φυτικού και ζωικού της κεφαλαίου, αλλά θα πρέπει να προετοιμαστεί περισσότερο για να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις που λογικά θα γίνονται όλο και πιο μεγάλες.

Τους επόμενους μήνες θα γίνει αξιολόγηση από τον Δήμο Αθηναίων των αποτελεσμάτων του πρώτου κύκλου εφαρμογής του ισπανικού συστήματος αντιμετώπισης του ξυλοφάγου εντόμου σε πάνω από 8.000 μουριές και θα ληφθούν οι αποφάσεις για την περαιτέρω αντιμετώπιση της κατάστασης.